Srpske bogomolje posle sloma Dušanovog carstva bile su ne samo versko vec i duhovno-obrazovno utocište potlacenog naroda. Crkve izvan Stare Raške, a posebno na prostorima Ugarske kraljevine preuzele su ulogu zaštitnicara satrvenih Srba, njenog ucitelja i prosvetitelja. Ta karakteristika posebno je došla do izražaja za vreme Arsenija III Carnojevica, kulminirala sa mitropolitom Pavlom Nenadovicem 1749, a te odlike nisu ni danas izgubljene.
U Ugarskoj od 13. pa sve do prve polovine 20. veka sazidano je ukupno sedamdesetak srpskih hramova. Od zuba vremena i ljudskih nasrtaja sacuvano je cetrdesetak. Od toga, bar polovina je za obnovu i temeljito „umivanje“. Ipak, i tako desetkovani ostatak, ubedljivo govori o duhovnoj snazi naroda odvojenog od matice, njegovom nacinu opstajanja kroz smutne vekove i najzad civilizacijskim dostignucima.
Ponos do ponosa
Peštu ukrašava srpska crkva Svetog Georgija iz 1752. koja i danas
cuva dragocenu riznicu sakralnih predmeta umetnicke izrade. U
Budimu Sv. Jovana Krstitelja, a u Sentandreji cak sedam srpskih
hramova iz 17. i 18. veka, medu kojima su: Uspenska crkva,
Beogradska crkva, Požarevacka crkva koja je bila prvobitno
1690. napravljena od drveta, a 1759. od kamena i opeke. Zatim
Preobraženska crkva iz 1741. ciji su ikonotas radili ukrajinski
slikari. I najzad Blagoveštanska crkva iz 1752. koju je
projektovao peštanski neimar Andreas Majerhofer.
– Od 14. do 18. veka dve srpske crkve imaju posebnu istorijsku težinu. Nekadašnja katolicka crkva iz 1211. u Srpskom Kovinu, preuredena je u pravoslavni hram u 14. veku, a konacan oblik dobio je pocetkom 16. veka. Drugi je manastir Grabovac iz 1585.
i oni su dugo bili najvažnija uporišta i duhovna središta Srba toga vremena – prica Pera Lastic predsednik madarskih Srba.
Po dolasku na ugarske prostore, potomci Nemanjica gradili su crkve brvnare, od kojih je bila najznacajnija ona u Šiklušu, cije je zidne slike radio Hristofor Žefarovic, a koja je do temelja izgorela u požaru.
– Osim retkog gotskog, u radovima naših crkava su dominirali barokno – vizantijski i jedno vreme zografski stil koji je najviše došao do izražaja u srpskim crkvama u Pomazu, Pecuju, Ostrogonu, Dunapanteliji, Zbegu, Madarboji, Hercegsantovu, Cipu, Velikom Budimu i Hotmezevašarhelju – beleži Vujic.
Bombama po svetinjama
U Drugom svetskom ratu od svih konfesija, najviše su stradale
srpske bogomolje. Iako su sve bile od neprocenjivog znacaja za
naš narod, dve su oznacene kao najveci gubitak. Prvo je stradao
manastir u Adonju, u kome je cuvan ikonostas crkve iz Pešte,
sklonjen iz ovog grada zbog poplave. Drugi hram u Budimu takode
je bio bombama oštecen, ali ne toliko da bi bio srušen. No,
godine 1949. odlukom tadašnjih komunistickih vlasti Madarske
srušena je ova Saborna crkva iz cijih temelja je cak izvadeno
kamenje, kako bi sa zatro svaki trag.
Medutim, crkve gradene u 18. veku bile su u osnovi jednobrodne i obavezno su se završavale sa polukružnim apsidama. Imale su jednostavne pilastre, profilisane vence spolja i visoke tornjeve sa elegantnim baroknim završnicama.
– Svakako, u najznacajnije hramove toga doba ubrajamo Hram svetog Arhangela Mihaila i Gavrila u Ostrogonu iz 1711, Svete Trojice u Mohacu (1752), Svetog Nikole u Dunaseceju (1741), Svete Trojice u Medini (1720), Hram rodenja Svete Bogorodice u Batanji (1779), Rodenje svetog Jovana Krstitelja u Sekešfehervaru (1771). I sve su bile slicnog spoljnjeg izgleda, zahvaljujuci najviše „Regulamentu“ Marije Terezije i rimokatolickih majstora – naglašava profesor Vujic.
Pomenuti hramovi bili su i jesu znacajni centri srpske kulture i prosvete Ugarske. U njima su formirane prve obrazovne visokoškolske ustanove koje su iznedrile buduce nosioce srpske kulture i nauke.
