*
IVAN ĐAJA
OTAC BEOGRADSKE FIZIOLOŠKE ŠKOLE: Slobodan čovek na dobrom glasu
Akademik Ivan Đaja bio je darovit naučnik, filozof i književnik koji je, uz sve to, u slobodno vreme svirao flautu.
Kao rektor Beogradskog univerziteta (1934/1935) zajedno sa pobunjenim studentima, oštro se suprotstavio upadu policije u prostorije Univerziteta, braneći studente i autonomiju ove akademske ustanove. Kada su ga posle rata, 1945. godine, predstavili Titu, kao „studentsku majku i crvenog rektora“ on je, kako navodi njegova kćerka Ivanka, odgovorio:
„Štitio sam ih da bi mogli da uče, a njihove političke zanose sam smatrao mladalačkim neozbiljnostima.“
I ta njegova sloboda izražavanja stavova ga je koštala, od tada pa do kraja života, više ništa nije mogao da objavi u sopstvenoj zemlji. Često je bio i pogrešno i zlonamerno tumačen, kao što je zlonamerno protumačena njegova zdravica koju je održao na banketu povodom nove ministarke prosvete Mitre Mitrović (supruge Milovana Đilasa):
„Pozdravljam Vas kao osobu koja je došla na mesto koje su u ovoj zemlji zauzimali Sveti Sava i Dositej Obradović.“
Ili kada se suprotstavio predlogu da Josip Broz Tito postane akademik, jer će se to onda završiti kao sa kraljem Aleksandrom, pa će Tito postati počasni građanin svakog grada u zemlji. Zbog svega toga u njegovom dosijeu zabeleženo je da je reakcionaran i nepodoban.
A dobar glas o njemu čuo se zaista daleko. Kao biolog i fiziolog, naučnim radovima iz oblasti termoregulacije i bioenergetike doprineo je da ceo svet govori o „Beogradskoj fiziološkoj školi“. Zbog izuzetnih naučnih dostignuća 1954. godine rektor Sorbone dodeljuje mu titulu počasnog doktora Pariskog univerziteta, a 1955. godine postaje član Francuske akademije nauka. Biva primljen na upražnjeno mesto preminulog ser Aleksandra Fleminga, pronalazača penicilina. Na svečanosti upriličenoj tim povodom u Francuskoj akademiji nauka nije se pojavio, iz poznatih razloga, naš ambasador. Ivan Đaja mu poručuje:
„Mogao je slobodno da dođe, ja svoju zemlju kritikujem samo kad sam u njoj.“
VRAĆAM SE U SRBIJU
Naučnici danas u njegovom radu razlikuju tri razdoblja tokom kojih se bavio u tri oblasti: enzimi, istraživanja o metabolizmu i hipotermija.
Prvi je trajao od studentskih dana pa do kraja Prvog svetskog rata kad se bavio istraživanjima enzima i koji je krunisao novom racionalnijom nomenklaturom enzima kao i pravljenjem Uređaja za merenje razmene gasova, danas poznatog kao „Đajin aparat“.
U drugom, koji je trajao između dva svetska rata, Đaja se usredsređuje na istraživanja iz oblasti bioenergetike, na proučavanje metabolizma i uticaja temperature i asfiksije (obamrlost) na organizme. Sintezu radova iz tog doba dao je u dvotomnoj monografiji „Homeotermija i termoregulacija“ u kojoj je objavio svoju klasičnu krivu termoregulacije, u nauci poznatu kao „Đajin dijagram termoregulacije“.
U trećem razdoblju bavio se hipotermijom (temperatura tela ispod normalne) i to je plodni period istraživanja iz oblasti bioenergetike, o prilagođavanju na hladnoću, o odbrambenoj ulozi hipotermije, o metabolizmu u dubokoj hipotermiji. Od tada ostala je poznata „Đajina metoda“ izazivanja hipotermije. Ova istraživanja našla su široku primenu, posebno u medicinskoj fiziologiji.
Ali pođimo redom. Rođen je 21. jula 1884. godine u Avru u Francuskoj. Otac Božidar bio je Srbin iz Dubrovnika, pomorski kapetan, zapamćen i kao pisac više romana, majka Delfin Depoa bila je Francuskinja. Sa šest godina dolazi u Srbiju, gde završava osnovnu i srednju školu. Leta 1902. godine, po polaganju mature, vraća se u Francusku i prvo godinu dana studira filozofiju, da bi se 1903. godine upisao na Sorbonu, a diplomski ispit iz prirodnih nauka brani već 1905. godine. Prvi naučni rad objavio je 1906. kada je imao 22 godine. Uporno i dosledno radeći na sopstvenom uzdizanju, doktorat brani na Sorboni 1909. godine.
Iako je rođen u Francuskoj, gde je diplomirao i doktorirao i studirajući radio i gde je mogao da nastavi blistavu karijeru, on se, vođen istinskim patriotizmom i brigom za izgradnju sopstvene zemlje, vraća u Srbiju.
Već naredne 1910. godine, u zvanju docenta za fiziologiju na tadašnjem Filozofskom fakultetu u Beogradu, osniva prvi institut za fiziologiju (Fiziološki zavod), prvi te vrste u Jugoistočnoj Evropi, kojim je uspešno rukovodio više od 40 godina.
Posle samo dve godine istraživačkog rada na novoosnovanom institutu objavljuje monografski rad „Fermenti i fiziologija“, za koji 1912, godine dobija nagradu Srpske kraljevske akademije. Prvi svetski rat zatiče ga u Beču, gde ostaje do kraja rata u zarobljeništvu.
NIJEDAN DAN BEZ OGLEDA
Od 1919. godine kao vanredni profesor, predaje fiziologiju i fiziološku hemiju (današnja Biohemija) na Beogradskom univerzitetu, a redovni profesor postaje 1921. godine. Godinu kasnije postaje dopisni član Srpske kraljevske akademije, da bi posle deset leta bio izabran za redovnog člana. Prvi udžbenik „Osnovi fiziologije“ objavljuje 1923. godine i posvećuje ga „prvom naraštaju ujedinjene jugoslovenske univerzitetske omladine“, čime daje doprinos tadašnjoj zamisli ujedinjene Jugoslavije.
Godine 1933. izabran je za sekretara Srpske kraljevske akademije i taj položaj koristi za uspostavljanje snažnih veza Srpske akademije sa inostranim akademijama i univerzitetima. Pošto je u to vreme izabran i za dopisnog člana Jugoslovenske akademije znanosti u Zagrebu, inicira kao predstavnik obe akademije, osnivanje Oceanografskog instituta u Splitu, naučne ustanove za proučavanje biologije mora, koji i danas uspešno radi.
Početkom nemačke okupacije naše zemlje, 1941. godine, na svoj lični zahtev biva penzionisan. U noći između četvrtog i petog novembra iste godine, biva uhapšen, ali ubrzo i pušten.
Posle rata, 1945. godine je postavljen za upravnika Fiziološkog zavoda i na tom mestu ostaje sve do 1955. godine kada se penzioniše. U novoosnovanoj posleratnoj Srpskoj akademiji nauka, 1948. godine, dobija zadatak da stvori dva nova odeljenja: Odeljenje medicinskih nauka i Odeljenje likovnih i muzičkih umetnosti, što on zdušno i uspešno obavlja. Malo je poznato da je na njegov predlog imenu Srpske akademije nauka pridodato i umetnosti pa je tako SAN postao SANU.
Ženio se tri puta, prva žena, francuskinja, rano je umrla, druga žena, učiteljica iz Banatskog Bavaništa, rodila mu je kćerku Ivanku (1934—2002), a treća Leposava Marković, puno mlađa od njega, bila mu je učenica, asistent na fakultetu i naučni saradnik.
Umro je u Beogradu, 1. oktobra 1957. godine u 73. godini života.
U svom bogatom naučnom radu objavio je oko 200 radova, dobio i dve nagrade Francuske akademije nauka (1940. i 1946), objavio više filozofskih knjiga, od kojih poslednja i najvažnija pod nazivom „Čovek i inventivni život“ objavljena 1955. godine u Francuskoj, kod nas doživljava prvo izdanje tek 1999. godine, a objavio ju je Biološki fakultet u Beogradu.
Njegova životna deviza po kojoj je bio poznat u naučnim krugovima bila je : „nijedan dan bez eksperimenta“ i to nedvosmisleno govori o njegovoj posvećenosti nauci.
Mnogo je radio na popularizaciji nauke, držao brojna stručno-popularna predavanja i učestvovao u stvaranju narodnih univerziteta. Pisao je članke, a najviše za list „Politiku“ u čijim se analima vodi kao njen prvi dopisnik iz inostranstva. propagirao je zdrav život i ishranu punu vitamina.
PORODICA UGLEDNIKA
Vođen ciljevima negovanja humanizma, bratske ljubavi i visokih moralnih principa bio je uvek spreman da pomogne mlađim kolegama i studentima, i svim drugima u svom okruženju, a između dva svetska rata bio je i potpredsednik Crvenog krsta Jugoslavije. Sa studentima je učestvovao i u prenosu posmrtnih ostataka Josifa Pančića iz Beograda na Kopaonik.
Bio je zapamćen kao veliki gospodin, skladno obučen i doteran, ljubazan i kulturan u ophođenju s okruženjem, ali znao je i da se našali na svoj račun. Često je prijateljima govorio:
„Dođite, svratite, da mi vidite kćerku, to je najbolje iz fiziologije što sam uradio“.
Među velikim prijateljima i kolegama sa kojima se družio i sarađivao bio je i veliki srpski naučnik Milutin Milanković.
Đaji u čast Biološki fakultet u Beogradu organizovao je naučni međunarodni simpozijum pod nazivom „Sto godina beogradske fiziološke škole Ivana Đaje“ od 10. do 14. septembra 2010. godine na kome su učestvovali naučnici iz SAD, Velike Britanije, Švedske, Nemačke, Slovačke… Simpozijum je realizovan u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, gde je izložena i bista Ivana Đaje, koja je posle skupa ostala u holu Biološkog fakulteta u Beogradu. Prvog dana skupa, na Vračaru u ulici koja nosi njegovo ime, otkrivena je i spomen-ploča, s imenom ovog velikog naučnika.
Ali nije samo Ivan u familiji Đaja, bio poznata ličnost i istaknuti naučnik. Njegov stric, Jovan Đaja (1846—1928), diplomirao je filozofiju u Beču, bio osnivač Srpske radikalne stranke zajedno sa Nikolom Pašićem, narodni poslanik, ministar unutrašnjih dela u dve srpske vlade, poslanik (ambasador) u Atini i Sofiji, pisac, novinar i prevodilac (prevodio Tacita, Igoa, Manconija…). Sin Jovana Đaje, Siniša Đaja, bio je profesor Beogradskog univerziteta, jedan od osnivača farmaceutskih studija i Farmaceutskog fakulteta i upravnik Instituta za farmaceutsku tehnologiju od 1939—1957. godine.
Neumornim svakodnevnim radom i postignutim rezultatima Ivan Đaja, pokazao je svetu da se i u siromašnoj zemlji mogu postići vrhunski naučni rezultati i time dao primer brojnim mlađim generacijama naučnika i stvaralaca u našoj zemlji, i svima pokazao da se ličnim primerom daje najveći doprinos izgradnji čovečanstva do čovečnosti.
Mr Radomir Mandić
Politikin zabavnik
