Pitanje racunanja vremena, trajanje godišnjih doba, svršetka stare i pocetka nove godine javilo se pred ljudima vrlo rano, osobito kako se kulturno i društveno uzdizalo; nastajale su obaveze, dužnosti i odnosi sa društvom i vlastima.
U Egiptu, pored toga potrebno je bilo znati kad ce doci do godišnjeg izlivanja reke Nila, od cega je zavisila plodnost i celokupni život Egipcana. Naime, kad se reka povuce u korito, ostajao je plodni mulj, humus, u koji se moglo odmah sejati, posejano brzo nikne i donosi rod po dve-tri žetve. Ali je humus prekrio sve mede, granice koje je cija njiva. Otud je nastala potreba znanja geometrije, zemljomerstva i geodezije.
Rano se uocilo da od jednog do drugog izlivanja reke prode vreme od 365 dana. Ali tokom posmatranja kroz duži niz godina, videlo se da redovna godišnja poplava Nila biva sve docnije. Sveštenici, koji su se bavili tim pitanjem, zakljuciše da je to stoga što godina traje nešto duže od 365 dana. Preciznijim racunanjem, dodoše do zakljucka da ta dužina iznosi šest casova.
Godine 238. pre Hrista, u Kanopi, predgradu Aleksandrije, sveštenici objaviše Kanopski edikt, da ubuduce svaka cetvrta godina treba da bude prestupna, sa 366 dana, i tako ce se usaglasiti kalendar i stvarnost izlivanja Nila.
Kad je svojim vojnim pobedama car Julije Cezar osigurao mir Rimskom carstvu odluci se da iznutra uredi državu, te pored drugog da uvede jedinstveni kalendar, umesto mnoštva kalendara pojedinih gradova i provincija carstva. Posao oko toga poveri jednom egipatskom naucniku, koji na osnovu Kanopskog edikta ustroji kalendar da je svaka cetvrta godina prestupna. Pored toga, taj kalendar, docnije nazvan julijanski, mesto dotadašnjeg rimskog pocinjanja Nove godine u martu, otpocinjao ju je 1. septembrom. U XVIII veku usvojeno je da Nova godina pocinje 1. januarom, kako biva i sada.
„Kad je svojim vojnim pobedama, car Julije Cezar, osigurao mir Rimskom carstvu, odluci se da iznutra uredi državu, te pored drugog da uvede jedinstveni kalendar, umesto mnoštva kalendara pojedinih gradova i provincija.“
Hrišcanska crkva dobivši slobodu, prihvatila je kalendar koji je bio u opštoj upotrebi sa pocetkom indikta, tj. Nove godine, 1. septembra, što je u crkvenom pogledu u važnosti i danas.
No za Crkvu je od osobitog znacaja pitanje praznovanja najveceg praznika, Vaskrsa. U tom pogledu od pocetka su bile dve prakse: Maloazijski hrišcani su praznovali Vaskrs 14 dana jevrejskog meseca Nisana, u bilo koji bi dan sedmice to palo. Na Zapadu, pak, Vaskrs je praznovan u to vreme, ali uvek u nedeljni dan. Tako su jedni bili u radosti Vaskrsa, a drugi još u postu i žalosti.
Da bi ovaj najveci praznik svi hrišcani praznovali u isto vreme, Prvi vaseljenski sabor, 325. godine odredi da sve Crkve slave Vaskrs u prvi nedeljni dan posle prolecne ravnodnevice i posle punog meseca.
Svakako, pošto je u to vreme bio u važnosti julijanski kalendar, da je proletna ravnodnevica padala 21. marta. Sabor nije pomenuo nikakav kalendar, nego dogadaje u vasioni: ravnodnevicu, pun mesec i nedeljni dan. Još je odredio da datum Vaskrsa, i praznika zavisnih od njega, izracunava, u to najupucenija, Aleksandrijska crkva i na vreme obaveštava ostale. No kako je pri ondašnjim komunikacijama bilo teško da na vreme stigne vest o tome u udaljene krajeve od Aleksandrije, došlo se vremenom do prakticnijeg nacina da se to omoguci, tako da se za više godina unapred izracunaju podaci o Vaskrsu, predstave pregledno u vidu tablice i dostave predstojateljima Crkava. Takvu je „Pashalnu tablicu“ 385. godine sastavio Teofilo Aleksandrijski za 40 godina, a ovu Sveti Kirilo Aleksandrijski dopunio za period od 95 godina. Nešto docnije, uceni egipatski monah Anijan izradio je „veliki pashalni indiktion“, koji u toku 532 godine iznosi sve datuma Vaskrsa za svaku od tih godina. Kad se završi ceo ciklus, pocinje se iz pocetka. U VI veku taj indiktion dopunio je rimski monah Dionisije Mali, i on se i sada štampa na kraju Crkvenog Tipika.
Tokom niza godina, videlo se da kalendar zaostaje za stvarnošcu ravnodnevice zbog toga što tropska godina ne traje 365 dana i šest sati, nego nekoliko minuta i sekundi manje. To, pak, za 128 godina nacini zadocnjenje za ceo jedan dan.
Navedena netacnost julijanskog kalendara uocena je u pravoslavnoj crkvi odavno, te se sa više strana tražila njegova ispravka.
Na jednu takvu predstavku, krajem XIV veka, carigradski patrijarh odgovori da pojedine autokefalne crkve ne bi primile ovu ispravku, te bismo ponovo došli do razlike u praznovanju Vaskrsa. Ostalo se na tome da se na to pitanje dobro obrazloženo potraži mišljenje sviju pomesnih crkava.
Nažalost, nastaje tursko ropstvo, sa mnogim teškocama: Kako Crkva da opstane u uslovima ropstva? Te muke potiskoše ustranu ne samo pitanje kalendara, nego i mnoga druga, do boljih uslova i mogucnosti.
„Papa Grigorije XIII odredi jednu komisiju strucnjaka sa naredbom da sastave kalendar koji ce ukloniti nastalu nepreciznost kalendara od 10 dana.“
Pitanje ispravke kalendara, javljalo se više puta i u rimokatolickoj crkvi. Kad se problem protestantizma donekle smirio krajem XVI veka, a docnjenje kalendarske od stvarne ravnodnevice poraslo na 10 dana, papa Grigorije XIII odredi jednu komisiju strucnjaka sa naredbom da sastave kalendar koji ce nastalu razliku od 10 dana ukloniti, a smanjenjem broja prestupnih godina uciniti da razlika od jednog dana nastane tek posle 3.300 godina. Svojom bulom, papa Grigorije naredi da se novi kalendar (docnije, po njemu nazvan Grigorijanski) uvede u život i onih 10 dana zadocnjenja da se izostave, tako da posle 4. oktobra 1582. godine bude odmah 15. oktobar. Kalendar je te godine uveden u pet evropskih zemalja, a docnije i u drugim.
Isti papa uputi 1583. godine poslanstvo i pismo patrijarhu carigradskom Jeremiji II da prihvati novi kalendar. No sinodska odluka, koju je pored patrijarha Jeremije potpisao i aleksandrijski patrijarh Silvestar, odbije ovaj poziv uglavnom zbog pitanja praznovanja Vaskrsa. Po ovom novom kalendaru, naime, može da se Vaskrs praznuje pre ravnodnevice zajedno sa Jevrejskom Pashom, što je kanonskim propisima zabranjeno, i zato pravoslavnim neprihvatljivo.
Ali time u Pravoslavnoj Crkvi nije prestajalo osecanje potrebe ispravke Julijanskog kalendara, u jasno odredenom cilju, što tacnijeg praznovanja Vaskrsa prema odluci Prvog vaseljenskog sabora i drugih kanonskih propisa. Pocetkom XX veka, 1902. godine, carigradski patrijarh Joakim III obrati se poslanicom svima autokefalnim crkvama da se o pitanju kalendara, medu sobom dogovore i objasne. U svojim pismenim predstavkama, pojedine crkve su vecinom iznele bojazan da bi ove promene, kod neupucenih vernika izazvale velike nedoumice i reagovanja, što bi ugrozilo dotadašnje jedinstvo u praznovanju Vaskrsa.
Medutim, posle I svetskog rata pojedine pravoslavne zemlje, koje su dotle i u gradanskoj oblasti držale stari julijanski kalendar, predu na novi grigorijanski, što pitanje kalendara ucini još akutnijim. Zbog toga je 1923. godine sazvan u Carigradu svepravoslavni kongres na kome su Srpsku crkvu predstavljali mitropolit crnogorsko-primorski dr Gavrilo Dožic i dr Milutin Milankovic, profesor nebeske mehanike beogradskog univerziteta.
„Neocekivano, novi arhiepiskop Atinski Hrizostom Papadopulos, vec pocetkom marta 1923. godine, iznosi Saboru grcke jerarhije potrebu prelaska pored države i crkve na novi kalendar.“
Ucesnici Kongresa saglasili su se da 13 dana, koliko je julijanski kalendar zadocnio, svakako treba izostaviti. Kad se to ucini, jedni su smatrali da treba ostati pri starom kalendaru, drugi da treba preci na novi. No Kongres odluci da treba izraditi kalendar koji ce biti tacniji i od julijanskog i od grigorijanskog i koji bi kao takav bio prihvacen od sviju pravoslavnih crkava. Taj zadatak je poveren profesoru Milankovicu, koji principe kalendara izradi i podnese Kongresu. Dok julijanski kalendar zadocnjava za jedan dan svakih 128 godina, grigorijanski za 3.300 godina, Milankovicev bi zadocnio za jedan dan tek posle više od 43.000 godina. Taj kalendar potpuno osigurava propis zajednickog praznovanja Novozavetne Pashe sviju pravoslavnih prema odluci Prvog vaseljenskog sabora: posle prolecne ravnodnevice, posle punog meseca i u nedeljni dan.
Ne može pasti ni pre ravnodnevice ni zajedno sa starozavetnom Pashom (po odluci Antiohijskog sabora iz 341. godine.
Sve do 1923. godine, princip zajednickog proslavljanja ne samo Vaskrsa, nego i nepokretnih praznika, bio je u važnosti u celoj Pravoslavnoj crkvi. No kada je februara 1923. godine, Grcka država uvela grigorijanski kalendar, zbog potreba gradanskih i trgovackih veza sa inostranstvom, u Kraljevom ukazu jasno je receno da u Crkvi ostaje i dalje julijanski kalendar.
Neocekivano, novi arhiepiskop Atinski Hrizostom Papadopulos, vec pocetkom marta 1923. godine, iznosi Saboru grcke jerarhije potrebu prelaska pored države i crkve na novi kalendar. Sabor odluci da se o toj stvari treba ozbiljno posavetovati sa svima autokefalnim pravoslavnim crkvama, osobito sa carigradskom, Stvar je pošla ubrzanim tokom, te decembra iste godine Sabor grcke jerarhije zakljuci da za nepokretne praznike bude u važnosti novi, a za pokretne ostane stari, julijanski kalendar. Sabor Carigradske crkve sa tim predlogom se saglasi 20. januara 1924. godine, i Grcka crkva prelazi na novi kalendar proglasivši 10. mart 1924. godine za 23. mart.
Ovakav neobicno brzi, i potpuno nepripremljeni prelaz na novi kalendar, izazvao je teški starokalendarski raskol u Grckoj crkvi. U raskol su se odvojila tri episkopa, znatan broj sveštenstva, monaštva i mnoštvo naroda. Osnovali su zajednicu „Pravih pravoslavnih hrišcana“, kako sebe nazivaju, imaju svoje hramove, manastire i upravu. Proglasili su ne samo Grcku crkvu otpadnicom od pravoslavlja, nego i sve pravoslavne crkve koje su ostale pri julijanskom kalendaru, ali imaju kanonsku i liturgijsku vezu sa Grckom i onim crkvama koje su docnije primile novi kalendar.
Pokušaj da se ovaj raskol silom uguši samo je još više produbio rascep izmedu njih i zvanicne Grcke crkve. I kao što biva, ako raskol potraje duže, da raskolnici, u cilju odbrane postepeno odu u krajnost, van pravoslavlja. Tako su ti starokalendarci došli do tvrdnje da Pashalne tablice poticu od Prvog vaseljenskog sabora; da je isti Sabor uveo u Crkvu julijanski kalendar; da je ravnodnevicu vezao zauvek za 21. mart starog kalendara, što kako smo ranije jasno izneli, ne odgovara istini. Iduci sve dalje, starokalendarci-raskolnici, izdelili su se na mnoge grupe, od kojih su neke od njih vec stigle u jeres, unoseci veliku smutnju medu pravoslavne vernike, pored drugih raskolnika, sektanata i jeretika. Pravoslavna crkva shvata potrebu revnosti za Boga, ali zna da je pri tome potrebno revnovati po razumu (Rim. 10,2).
Pored drugih, pitanje kalendara je tema buduceg Velikog Sabora pravoslavne crkve, te je o njemu bilo reci i na prvoj predsaborskoj Konferenciji 1977. godine. Verujemo da ce Duh Sveti rukovoditi rad Otaca na Velikom Saboru, te da ce pitanja koja ce se na njemu rešavati naci svoje pravo rešenje.
