Fondacija Blago i njen predsednik Nenad Vukićević iz San Franciska ovih dana su na Kosmetu završili elektronsko snimanje manastira Gračanica, koji će biti predstavljen kao vrhunsko delo srpske i vizantijske arhitekture na izložbi „Vizantija – vera i snaga 1261 – 1557.“ naredne godine u SAD.
Kada u februaru 2004. godine posetioci Metropoliten muzeja u Njujorku budu razgledali srpske manastire, imaće prvi put priliku da vide zadužbinu kralja Milutina kao u stvarnosti. To će im biti omogućeno putem DVD filma, čije je snimanje ovih dana u manastiru Gračanici upravo završila ekipa Fondacije Blago iz San Franciska.
– Snimanje kompleksa manastira Gračanica, odnosno crkve Uspenja Bogorodice trajalo je deset dana, pod okupacijom Kfora, kako to imaju običaj da kažu naši srpski prijatelji i vodiči u Gračanici. U vizantijskoj kulturi manastir Gračanica je jedna od najlepših građevina. Cilj nam je da napravimo dokumentarni arhivski film o manastiru Gračanica, koji bi trebalo početkom februara naredne godine da bude prikazan u Metorpoliten muzeju u Njujorku na velikoj izložbi „Vizantija – vera i snaga 1261 – 1557.“. Mi smo obavili nekoliko razgovora sa kustosima iz ovog muzeja i dobili smo uveravanja da će manastir Gračanica biti eksluzivno predstavljan na ovoj izložbi kao jedan od bisera srpske i vizantijske arhitekture – rekao nam je Nenad Vukićević, predsednik Fondacije Blago iz San Franciska.
Ova fondacija koja je osnovana u okviru srpske asocijacije Kongres srpskog ujedinjenja je poslednjih deset godina radila na restauraciji i arhivskoj obradi manastira Mileševa, Studenica, Ravanica, Manasija i Kraljevske crkve. Ali i na multimedijskoj, ponajviše elektronskoj prezentaciji ovih hramova srpske kulture posebno u zapadnom svetu.
AMERIKANCI TRAŽE FRESKE
Naime, Zapad je često umeo da sa vidljivom netrpeljivošću odbacuje Istok, a sa njim i vizantijsku hrišćansku kulturu, koja je poslednjih decenija, postala posebna meta interesovanja čuvenog Metropoliten muzeja u Njujorku. To se dogodilo i sa izložbom „Slava Vizantije“, koja je u Njujorku postavljena pre šest godina, a koja je u međuvremenu, svedena na nekoliko malih i skromnih galerija.
„Mi smo već nudili Mitropoliten muzeju DVD prezentaciju manastira Mileševo, ali ovaj muzej nije bio za to zainteresovan već za mogućnost da se u Njujork dopreme orginali fresaka iz ovog srpskog manastira. Mi smo bili spremni i na taj potez, ali nismo uspeli sa Amerikancima da rešimo problem transporta naših fresaka i njihovog obezbeđenja u transportu i posebno u Njujorku. Sada su Amerikanci, međutim, zainteresovani da prikažu svetskoj javnosti pored manastira Sopoćani, Žiča, Manasija, Ravanica i manastir Gračanica“ rekao nam je Nenad Vukićević.
Nova postavka izložbe „Vizantija – vera i snaga 1261 – 1557.“ biće smeštena u novo krilo Metropoliten muzeja u Njujorku i najavljena kao svetski kulturni događaj, rekao nam je Nenad Vukićević.
Dr Helen Evans je kustos Metropoliten muzeja u Njujorku i autor izložbe „Slava Vizantije“, koja je postavljena 1997. godine i autor izložbe „Vizantija – vera i snaga 1261 – 1557.“, koja se sada priprema:
„Vizantija je neverovatna kultura. U ovim galerijama smo pokušali da prikažemo kompleksnost Vizantijskog carstva, povezanost sakralnog i svetovnog sveta, i situaciju kada hrišćanstvo nastaje kao jedna od mnoštva religija da bi se izdvojila kao dominantna i večna. „Slava Vizantije“ je pokrivala period 843-1261. Naš naredni projekat „Vizantija – vera i snaga 1261 – 1557.“ planiran je za 2004. godinu i biće usmeren na prikazivanje vizantijske umetnosti posle okupacije latinskih krstaša. U tom smislu će srpskoj kulturi i umetnosti u tom periodu biti posvećena velika pažnja.
Doktorka Evans je od 1985. godine u Mitropoliten muzeju u Njujorku i proslavila se kao ekspert za Vizantiju. Postavljajući, međutim, veliku izložbu „Slava Vizantije“ dr Helen Evans je načinila nekoliko krupnih grešaka, jer je dozvolila da se srpski kralj Nemanja predstavi svetskoj javnosti kao bugarskog vladara, a srpski manastir Gračanicu na Kosmetu kao bosanski spomenik.
Na ulazu u Mitropoliten muzej u Njujorku i galerije sa eksponatima viznatijske kulture danas stoji impozantan Srebrni krst iz Sirije iz 500. godine naše ere. Krst tako simboliše ulazna vrata u hrišćansku civilizaciju i sve periode čija su umetnička dela zastupljena u ovom muzeju. Oko 700 dela geografski pokriva veoma široko područje i raspon od 15 vekova. Cilj izložbe je da prikaže jedinstvenost vizantijske civilizacije i kulture već naprotiv, da istakne estetsku, geografsku i ikonografsku isprepletanost i međusobnu interaktivnost mnogih kultura.
NO „BENG, BENG“ I NO „ŠKLJOC, ŠKLJOC“!
Ekipa Fondacije Blago je na Kosmetu bila neprestano pod obezbeđenjem pripadnika Kfora. Sveštenstvo, monasi i monahinje iz manastira Gračanica su nas divno dočekali i otvorili nam širom vrata manastirskih odaja i crkve Uspenja Bogorodice za snimanje. Gračanica je danas najposećeniji srpski manastir na Kosmetu. Primetio sam čak da je za vreme našeg boravka i veliki broj oficira Kfora i veliki broj stranaca posetio manastir Gračanica. Mi smo, na primer, doveli pukovnika američke vojne policije, koji je bio zaprepašćen lepotom manastira i koji je već sutradan doveo jednu svoju koleginicu da joj pokaže Gračanicu. Da li zbog loših uslova života na Kosmetu ili zbog prevelike zauzetosti, tek u manastiru nema profesionalnih vodiča koji bi tim strancima pokazivali Gračanicu. Tako se dešava da jedna monahinja, kada stranci uđu u portu manastira, da bi im kazala da je zabranjeno unošenje i potezanje oružja, kao i da je svako fotografisanje u manastiru zabranjeno, rukama maše i viče: „No,“beng,beng“, no „škljoc, škljoc!“ To je strancima toliko simpatično da monahinju uvek zamole da izađe iz manastira da se sa njom slikaju – ispričao nam je Nenad Vukićević.
BEOGRAD – TVRđAVA VIZANTIJE
Rimsko carstvo je 395. godine naše ere podeljeno na Zapadno i Istočno. Centar Istočnog Rimskog carstva postao je stari grčki grad Bizantijum. Ime Vizantije potiče od imena Bizasa, što znači lukav i prevejan, osnivača Carigrada iz Megare. Po njemu su grad na Bosforu nazvali Bizancijum. Kada je car Konstantin 330. godine Vizancijum pretvorio u svoju prestonicu, nazvao ga je Novim Rimom.
Istorijom Vizantije od 395. godine ispisane su značajne stranice evropske istorije, iako Evropa, a i Amerika, dugo godina nisu pridavali značaj vizantijskoj kulturi. Vizantijci su sebe smatrali Rimljanima i ljubomorno su čuvali mnoge tradicije rimske i grčke civilizacije koje su zaboravljene i izgubljene u Zapadnom delu Rimskog carstva u haosu ratovanja sa Varvarima. Vizantijci su, međutim, za razliku od starih Rimljana i Grka, bili hrišćani, pa je njihovo carstvo dobilo novi i značajno drugačiji karakter. Vizantijsko carstvo je je doprlo do zidina današnjeg Beograda 454. godine , a povratilo se 488. godine. Početkom VI veka vizantijski car Anastasije u njegovu neposrednu okolinu naseljava germanska plemena Herula, da bi ga oni odbranili od ratobornih Gepida. U međuvremenu na ovaj prostor doseljavaju se Srbi i Beograd sa srpskim življem 1018. godine ponovo postaje značajna pogranična tvrđava Vizantije.
„Najavljivana kao najambiciozniji projekat koji bi ovdašnjoj publici prikazao složenost umetnosti Vizantijskog carstva, nova postavka vizantijske umetnosti u Metropoliten muzeju izgleda da se upravo bori sa problemom složenosti i mnogostranosti vizantijske kulture. Međutim, iako dobrim delom izložbe podseća se da je Vizantija izvor ne samo verske umetnosti zemalja pod zaštitom Istočne hrišćanske crkve već i celokupne hrišćanske umetnosti zapadne hemisfere, liturgijski objekti, elementi arhitektonskih zdanja ili ikone kao teme ove kulture su sasvim fragmentarno dotaknute. Naš film o Gračanici je rađen u okviru projekta očuvanja i predstavljanja srpske kulture u svetu. Za sada smo samo za snimanje DVD filma uložili 20.000 dolara, a za njegovu obradu i prezentaciju na internetu i na diskovima trebaće nam još toliko sredstava“ tvrdi Nenad Vukićević, predsednik Fondacije Blago iz San Franciska i ujedno prvi čovek Kongresa srpskog ujedinjenja.
OčUVANJE SRPSKE KULTURE
Povodom priprema učešća Srbije na izložbi „Vizantija – vera i snaga 1261 – 1557.“ u našoj zemlji su već boravili dr Helen Evans, kustos za vizantijsku umetnost njujorškog muzeja, dr Maruk Tarpor, pomoćnik direktora Metropoliten muzeja i Slobodan ćurčić, profesor srednjevekovne umetnosti na Prinston univerzitetu.
Akademik Slobodan ćurčić je poreklom iz Sarajeva, ali je gimnaziju završio u Beogradu, a studije u SAD, gde je i doktorirao 1975. godine na tezi o arhitekturi manastira Gračanica. Dr Slobodan ćurčić je danas redovni profesor na katedri za helensku kulturu na Priston univerzitetu i jedan od autora kolekcije dela helenske kulture u Prinstonu. Poznat je kao eskpert za srpske manastire i autor je knjiga „Crkva kralja Milutina – mesto kasne vizanstijske arhitekture“ i „Gračanica – istorija i arhitektura“, kao i naučnih dela o Hilandaru i o vizantijskoj kulturi u Grčkoj i na Kipru.
O manastiru Gračanica profesor ćurčić kaže:
„Nastala na teritorije srpske države i pod direktnim okriljem srpskog kralja, Gračanica je bila delo vizantijskih majstora-graditelja, koje je moćni mecena kralj Milutin doveo u Srbiju i najmio da rade za njegove potrebe. Gračanica je bila prvobitno zamišljena kao mauzolejska crkva kralja Milutina. Arhitektura manastira Gračanica privlači veliku pažnju u opštim studijama vizantijske kulture, više zbog lepote spoljašnjeg izgleda, nego zbog suštinskog razumevanja njene arhitekture i njenog značaja. Shvaćena kao plod jedne karakteristične epohe, Gračanica svojim značajem prevazilazi granice srpske države kralja Milutina. Ona se pojavljuje kao ključni spomenik i vrhunsko delo kasnovizantijske arhitekture.
Na žalost, danas je crkva Uspenja Bogorodice jedini sačuvani objekat srednjovekovnog manastira Gračanica. I pored toga što su ostale dve manastirske zgrade, crkve nestale, sama crkva Uspenja Bogorodice predstavlja jedan od najbolje očuvanih spomenika srednjovekovne Srbije. Razumevanje arhitekture ovog zdanja u široj perspektivi nasleđa Vizantije tera stučnjake na poređenja Gračanice sa crkvom manastira Hore u Carigradu i crkve Svetog Apostola u Solunu.
Ima istoričara koji tvrde da je gradnja Gračanice započeta 1315. godine. Kralj Milutin je izdao osnivačku povelju, koja je u celini sačuvana na zapadnom zidu južne bočne kapele. I u njoj piše da je „crkva izgrađena od temelja i islikana, ukrašena iznutra i spolja 1321. godine“. To je danas opšte prihvaćeni datum završetka gradnje Gračanice.
Lane je dogovoreno da Metropoliten muzej iz Njujorka uputi Ministarstvu kulture Srbije zvaničan poziv za učešće na ovoj reprezentativnoj izložbi. Ministarstvo kulture je imenovalo Odbor za pripremu izložbe u Njujorku i zadužilo Vizantološki institut SANU da odabere i pripremi eksponate za ovu izložbu. U Vizantološki institut SANU, međutim, nam je ukraćena informacija o tome kako teku pripreme za Srbije za izložbu „Vizantija – vera i snaga 1261 – 1557.“ u Njujorku, uz obrazloženje rukovodioca da „je rano da Nedeljni telegraf o tome piše“.
Dr Helen Evans iz Njujorka, međutim, kaže da uskoro jedna specijalna ekipa Mitropoliten muzeja treba da dođe u Gračanicu i da se lično uveri u lepotu i arhitektonsku i kulturnu vrednost ovog srpskog manastira.
