ALBANSKI POPULACIONI BUM NA KOSOVU I METOHIJI NAKON DRUGOG SVETSKOG RATA

Povećanje broja Albanaca na Kosovu i Metohiji u periodu nakon Drugog svetskog rata rezultat je demografskih procesa koji su se među njima odvijali u ovom periodu (povećanje razlike između nataliteta i mortaliteta). Merama ekonomske, zdravstvene, prosvetne i socijalne politike, kao i povećanjem životnog standarda, došlo je do značajnog pada smrtnosti (odraslih i odojčadi), dok je natalitet stagnirao ili blago padao. Privreda, zbog svoje strukture, nije bila u stanju da prihvati viškove radne snage, pa tako ni da stvori ekonomsku podlogu za emancipaciju albanske žene. Planiranju porodice među kosovsko-metohijskim Albancima opirao se žilav patrijarhalni sistem. Kontroli rađanja opirali su se moral, predrasude i neznanje. Konzerviranju patrijarhalnog sistema pomagao je i komunistički režim kako samom svojom prirodom (kolektivizam), tako i politikom paktiranja i inkorporiranja (u sebe) patrijarhalnih vrhova.

Pogledaju li se rezultati jugoslovenskih popisa stanovništva obavljenih nakon Drugog svetskog rata, uočava se da je jedna od najznačajnijih karakteristika razvoja stanovništva Kosova i Metohije u ovom periodu naglo povećanje broja Albanaca. (1) Od 1948. do 1991. godine njihov broj je porastao za 223 odsto, sa 498.242 na 1.607.690 (vidi tabelu 1). U istom periodu njihovo učešće u strukturi stanovništva Kosova i Metohije povećano je sa 68,4 odsto na 82,2 odsto (vidi tabelu 2). (2) Ovo povećanje je bilo tim veće ako se zna da je prilikom popisa stanovništva 1948. godine oko 26.000 Turaka na Kosovu i Metohiji evidentirano kao Albanci, da bi se na sledećem popisu stanovništva (1953) ponovo izjasnili kao Turci. (3) Slično je bilo i kada su u pitanju Muslimani (u smislu nacionalnosti) i Romi.

Nacionalnost
1948.
1953.
1961.
1971.
1981.
1991.

Ukupno
727.820
808.141
963.988
1.243.693
1.584.441
1.954.747

* Procena Saveznog zavoda za statistiku urađena na osnovu podataka o prirodnom priraštaju stanovništva i migracijama u prethodnom periodu (1980–1990)

Izvor Jugoslavija 1918–1988, Statistički godišnjak , Beograd 1989, str. 42–43;

Statistički godišnjak Jugoslavije za 1992. godinu, Beograd 1992, str. 62–63.

Tabela br. 1: Etnička struktura stanovništva Kosova i Metohije prema popisima iz 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.

Nacionalnost
1948.
1953.
1961.
1971.
1981.
1991.

Ukupno
100
100
100
100
100
100

Izvor Jugoslavija 1918–1988, Statistički godišnjak , Beograd 1989, str. 42–43;

Statistički godišnjak Jugoslavije za 1992. godinu, Beograd 1992, str. 62–63.

Tabela br. 2: Etnička struktura stanovništva Kosova i Metohije prema popisima iz 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine izražena u procentima.

Šezdesetih, sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka porast broja Albanaca na Kosovu i Metohiji imao je sve karakteristike populacionog buma. Između popisa stanovništva 1961. i 1971. godine njihov broj se povećao za 42 odsto (sa 646.605 na 916.168), odnosno za 269.563 pripadnika. U sledećem međupopisnom periodu, 1971–1981. godine, broj Albanaca na Kosovu je povećan za 34 odsto (sa 916.168 na 1.226.736), odnosno za 310.568 pripadnika, a između 1981. i 1991. povećanje je iznosilo 31 odsto (od 1.226.736 na 1.607.690) ili 380.954. (4)

U istom periodu (1948–1991) na Kosovu i Metohiji smanjen je broj Srba i Crnogoraca, druge, odnosno četvrte nacionalne grupe po broju. Od 1948. do 1961. srpska populacija u južnoj srpskoj pokrajini imala je tendenciju rasta. Broj Srba se u tom periodu povećao sa 171.911 u 1948. na 227.010 u 1961. godini. Od sredine šezdesetih godina srpska populacija na Kosovu i Metohiji ima tendenciju pada. Popisom stanovništva iz 1981. godine evidentirano je 209.497 Srba, ili za 8,2 odsto manje nego 1971. godine. To smanjivanje se nastavilo i osamdesetih godina, pa je popis iz 1991. registrovao 195.300 Srba u južnoj srpskoj pokrajini. Njihovo učešće u strukturi stanovništva Kosova i Metohije je tako u periodu od 1948. do 1991. smanjeno sa 23,6 odsto na 9,9 odsto. (5) Kretanje broja Crnogoraca u ovom periodu (1948–1991) imalo je istu tendenciju, te je smanjen njihov broj i učešće u strukturi ukupnog stanovništva. U 1948. na Kosovu i Metohiji evidentirano je 28.050, a 1991. godine 20.045 Crnogoraca. Njihovo učešće u strukturi stanovništva u istom razdoblju je smanjeno sa 3,9 odsto na 1,0 odsto (6). Broj pripadnika preostale dve značajnije nacionalne grupe na Kosovu – Muslimana i Roma – varirao je od popisa do popisa. Generalno gledajući, njihov broj i učešće u strukturi stanovništva u periodu od 1948–1991. znatno se povećao. Kod Roma je povećanje iznosilo 381 odsto (sa 11.230 u 1948. na 42.806 u 1991. godini), dok je učešće u ukupnoj populaciji poraslo sa 1,5 odsto na 2,2 odsto. Povećanje muslimanske populacije bilo je još veće. Njihov broj je 1991. godine (57.408) bio za 593 odsto veći nego 1948. godine (9.679). Učešće Muslimana u strukturi stanovništva je poraslo sa 1,3 odsto na 2,9 odsto.

Koji su uzroci ovim burnim promenama u strukturi stanovništva Kosova i Metohije, a pre svega glavnom fenomenu – albanskom populacionom bumu?

Razlozi smanjenja broja Srba i Crnogoraca

Kada su Srbi i Crnogorci u pitanju, razloge smanjivanja njihovog broja i učešća u strukturi stanovništva Kosova i Metohije treba tražiti, pre svega, u njihovom iseljavanju na teritoriju tzv. uže Srbije. Njihove migracije su bile prisutne tokom čitavog posleratnog perioda, ali su naročito dobile na intenzitetu od sredine šezdesetih godina (7). Samo u periodu od 1971. do 1981. godine sa Kosova i Metohije se na područje tzv. uže Srbije iselio 37.631 Srbin i 5.280 Crnogoraca, što je predstavljalo 16,5 odsto srpske i 10,7 odsto crnogorske populacije na Kosovu (8). Razloga za ova iseljavanja je više, treba ih prevashodno tražiti u opštoj atmosferi i političko-pravnom položaju Kosova i Metohije nakon Drugog svetskog rata (privredna i kulturna zaostalost, nepotizam, diskriminacija, proces osamostaljivanja pokrajine u odnosu na Republiku Srbiju itd.). S vremenom su se Srbi i Crnogorci sve više, najpre brojčano, a onda i politički, počeli osećati manjinom. Iako je Kosovo i Metohija formalnopravno bilo deo Republike Srbije, Srbi i Crnogorci su ga sve manje smatrali delom svoje matične teritorije. Pad potpredsednika jugoslovenske federacije i njenog “prvog policajca”, Aleksandra Rankovića (1966), proširivanje autonomnih prava pokrajine Kosovo (zapravo faktičko izravnavanje statusa pokrajine sa statusom republike) i generalno potenciranje pozitivne diskriminacije Albanaca samo su ovaj proces ubrzali. U isto vreme srpsko-albanske odnose na Kosovu i Metohiji pritiskala je hipoteka sukoba i “nerešenih računa iz prošlosti”. Rezultat toga bili su manji ili veći, skriveni ili otvoreni konflikti Srba i Albanaca na pojedinačnom i grupnom planu. Priroda komunističkog režima (primat voluntarizma nad pravom) ovu situaciju činila je još težom. Na iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije delovala je i privlačna snaga Srbije. Privlačni faktori bili su etničke (život sa sunarodnicima), političke (ravnopravnost svih članova zajednice i odsustvo diskriminacije) i ekonomske prirode (veći standard i mogućnost zapošljavanja, jeftinije obradivo zemljište i placevi za izgradnju kuća).

Kretanja ostalih nealbanaca

Razloge smanjivanja broja Turaka treba tražiti u njihovom iseljavanju u Tursku i u asimilaciji od strane Albanaca i Muslimana. Iseljavanja u Tursku, posle Drugog svetskog rata, počinju 1953. godine, da bi krajem te decenije dostigla svoj vrhunac. Ona traju i posle, ali su manjeg intenziteta. Kako je postojećim jugoslovenskim propisima samo Turcima bilo dozvoljeno iseljavanje u Tursku, to se i jedan broj Albanaca i Muslimana, zainteresovanih za iseljenje, počeo izjašnjavati kao Turci (9).

Muslimani i Romi su se u periodu nakon Drugog svetskog rata pokazali vrlo nepostojanim u svom nacionalnom opredeljenju. Uzroke ove nestabilnosti treba tražiti kako u neizdiferenciranoj nacionalnoj svesti, mimikriji i asimilaciji, tako i u klasifikacionim odredbama jugoslovenskih popisa stanovništva (10). Kulturno i religijski, Muslimani i Romi su na Kosovu i Metohiji bliski sa Albancima, pa su mimikrija i asimilacija bile česte. Pretapanje je bilo tim lakše što nijedna od ove dve etničke grupe dugo vremena nije imala jasan etnički identitet. Do celovitijeg uobličavanja njihovog osećanja pripadnosti posebnoj grupi došlo je tek sedamdesetih godina prošlog veka, i to pre svega zahvaljujući naporu komunističkog režima da ih nacionalno emancipuje.

Populacioni bum kosovsko-metohijskih Albanaca

Povećanje broja Albanaca je, kao što smo prethodno pomenuli, od šezdesetih godina prošlog veka imalo sve karakteristike populacionog buma. Šta je uslovilo ovako rapidan skok broja kosovsko-metohijskih Albanaca?

Uzroci ovog fenomena nalaze se u demografskim procesima unutar albanske populacije na Kosovu i Metohiji – produženje životnog veka, pad stope smrtnosti odraslih i odojčadi uz stagnaciju stope rađanja. Statistička građa daje punu potvrdu ovoj tezi.

Uporede li se podaci o broju živorođenih sa brojem umrlih, jasno se uočava da se proces naglog pada mortaliteta uz stagnaciju i blagi porast nataliteta vremenski poklapa sa procesom albanskog populacionog buma na Kosovu i Metohiji. U periodu od 1955. do 1980. godine stopa smrtnosti je kod kosovsko-metohijske populacije pala sa 18,2 na 5,7 (osoba na 1.000 stanovnika), dok se u isto vreme natalitet smanjio sa 43,6 na 34,2. U ovom periodu je smanjen i broj umrle odojčadi sa 164,0 (na 1.000 rođenih) u 1955. na 57,7 u 1980. godini (vidi tabelu br. 3) (11).

Godina
1955.
1960.
1965.
1970.
1975.
1980.

Umrla odojčad na 1.000 stanovnika
164,0
132,5
122,6
96,3
80,3
57,7

Izvor Jugoslavija 1918-1988, Statistički godišnjak , Beograd 1989, str. 42–43;

Tabela br. 3. Broj živorođenih, umrlih i umrle odojčadi na Kosovu i Metohiji u periodu od 1955. do 1980. godine

Prelazak sa tradicionalnog „nekontrolisanog“ na moderni „kontrolisani“ tip reprodukcije stanovništva je u demografiji dobro poznat i najčešće se naziva demografski preokret. On nije nikakva specifičnost kosovsko-metohijskih Albanaca, već je, počev od 18. veka, uočen kod mnogih naroda. Kako je opadanje nataliteta išlo skupa sa ekonomskim razvojem, neki autori su pomenuti fenomen povezivali sa industrijalizacijom i urbanizacijom pomenutih zemalja (12). Pogrešno bi bilo zaključiti da se radi o automatizmu ove dve pojave. “Industrijalizacija i urbanizacija su previše složeni procesi da bi se mogao utvrditi i precizno meriti njihov neposredni uticaj na porodične promene. Taj uticaj se ne može lako dokazati jer postoje i unutrašnji izvori porodičnih promena.” (13)

Između opadanja mortaliteta i opadanja nataliteta uvek se javlja jedan vremenski razmak, odnosno vreme potrebno da se porast materijalnog i društvenog standarda, koji direktno snižava smrtnost, prenese i na rađanje. Ovaj vremenski raskorak se javlja zato što je splet uslovno-uzročnih činilaca kod nataliteta složeniji. Pošto se prvo javlja opadanje stope smrtnosti (svako želi da živi, ali ne želi svako i da rađa), nastaje izvestan prelazni period porasta stanovništva koji se naziva demografska tranzicija. Uočeno je da u toku ovog perioda stanovništvo raste mnogo brže nego inače, a kada će i u kojoj meri natalitet početi da pada, zavisi od konkretnih etno-kulturnih, socio-psiholoških i individualno-psiholoških činilaca.

U konkretnom slučaju nas je interesovalo nekoliko pitanja: kako je izgledao ovaj fenomen kada je u pitanju albanska populacija na Kosovu i Metohiji, zašto period demografske tranzicije traje toliko dugo i kako se dogodilo da porast broja Albanaca dobije sve karakteristike populacionog buma? Odgovor je u politici jugoslovenskih vlasti i osobenostima albanske populacije na pomenutim prostorima.

Modernizacijski procesi na Kosovu i Metohiji nakon Drugog svetskog rata

Shodno svojim ideološkim postulatima, uz koje je uporedo išlo i nastojanje da se sa Kosova i Metohije skine hipoteka privredne zaostalosti, siromaštva, nepismenosti i „velikosrpske hegemonije“, komunistički režim je ulagao velike napore i sredstva u industrijalizaciju, urbanizaciju, podizanje životnog standarda, obrazovnog nivoa i zdravstvene zaštite stanovništva. Ti napori su dali i odgovarajuće rezultate. Na Kosovu i Metohiji je stvorena mreža predškolskih ustanova, osnovnih i srednjih škola, kojom je obuhvaćen veliki deo predškolske i školske populacije. Broj osnovnih škola je 1980. godine bio za 247 odsto veći u odnosu na 1939. godinu (porast sa 258 na 895). Učenička populacija je u istom periodu porasla za 771 odsto (1939. godine bila su 35.992 učenika, a 1980. 313.558) (14). Razvoj srednjeg školstva bio je još dinamičniji. Broj srednjih škola se od 1939. do 1980. povećao za 646 odsto (sa 13 na 97). Istovremeno je broj učenika porastao za 1077 odsto (sa 6.846 na 80.591). U Prištini je 1970. godine otvoren univerzitet, a u drugim kosovsko-metohijskim gradovima (Peć, Kosovska Mitrovica i Prizren) više škole i fakulteti. I dok pre Drugog svetskog rata na Kosovu i Metohiji nije bilo visokoškolskih ustanova, 1980. ih je bilo 17.

U posleratnom periodu na Kosovu i Metohiji je dosta učinjeno i po pitanju zdravstvene zaštite. Otvorena su nova porodilišta, ambulante, klinike i bolnice. Dostignuća medicinske nauke (vakcine, antibiotici, insekticidi itd.) počela su masovno da se primenjuju, a spektar zdravstvenih usluga postao je daleko širi. Iskorenjene su i neke, na ovom području tradicionalne, teške bolesti (tuberkuloza, veliki kašalj, difterija itd.), koje su vekovima sprečavale brži razvoj stanovništva (15). O razvoju zdravstva u pokrajini najbolje svedoči podatak da je 1950. godine na jednog lekara prosečno dolazilo 18.190 stanovnika, a 30 godina kasnije, 1980. godine, 3.112. Zdravstvena preventiva i prosvećivanje imali su stalni karakter. Posebna pažnja je pridavana zdravstvenoj zaštiti dece (16).

Tih godina na Kosovo i Metohiju su se slivala značajna sredstva iz budžeta Federacije (skoro 3 odsto ukupnog društvenog proizvoda Jugoslavije izdvajalo se u savezni fond za nerazvijene, a južna srpska pokrajina je dobijala najveći deo tih sredstava – u proseku 43 odsto celokupne sume), što je za posledicu imalo i porast životnog standarda (17). Bolja ishrana, kvalitetniji i prostraniji stanovi, veće mogućnosti za održavanje lične higijene itd. značajno su uticali na produžavanje životnog veka i smanjenje stope smrtnosti.

Rezultat svih ovih napora bio je, napred pomenuti, pad smrtnosti (odojčadi i odraslih) i porast broja novorođenih. Nažalost, ovi napori za poboljšanje zdravstvene i socijalne zaštite, prosvete i urbanizacije nisu praćeni delotvornom politikom ekonomskog razvoja. Iako su u privredno podizanje Kosova i Metohije ulagana značajna materijalna sredstva i čak na nivou Federacije osnovan fond za razvoj nerazvijenih, ovi napori nisu dali odgovarajuće rezultate. Stvorena struktura privrede u pokrajini nije bila u stanju da prihvati viškove radne snage. Umesto da glavni akcenat ekonomskog razvoja bude stavljen na radno-intenzivne investicije koje bi otvorile veći broj radnih mesta, primat je davan kapitalno-intenzivnim investicijama (termoelektrane, rudnici itd.) koje su angažovale velika materijalna sredstva, a davale relativno malo novih radnih mesta.

Privreda tako nije bila u stanju da prihvati ni viškove muške, a kamoli ženske radne snage. Na taj način nije stvorena materijalna osnova za emancipaciju albanske žene. Ona je, čvrsto vezana patrijarhalnim stegama, ostajala kod kuće i rađala da bi se zatim ono što je bilo posledica počelo javljati kao uzrok. Brz rast i mlada struktura stanovništva počeli su značajno da usporavaju ekonomski, socijalni i svaki drugi razvoj.

Ta pogrešna razvojna politika nije, međutim, bila inspirisana nikakvim antialbanskim motivima, odnosno težnjom da se kako to jedan autor veli:

„…pitanje Albanaca dokrajči, uglavnom, iseljavanjem u feudalna područja Turske, ponajviše u pustare Anadolije.“ (18) Cilj te politike bio je da se, sa stanovišta celine (Jugoslavije), iskoriste sve komparativne prednosti pojedinih regiona. Na taj način je trebalo da se postigne dvostruka korist – ekonomski napredak i, usled povećane međuzavisnosti, čvršća integracija zemlje.

Ovaj nepotpuni oblik modernizacije svakako ne daje pun odgovor o uzrocima populacionog buma Albanaca u južnoj srpskoj pokrajni. Ekonomski činilac jeste bitan, ali ne uvek i presudan. Ništa neće učiniti ni ekonomija ni životni standard ako im se suprotstavi čovek sa svojim htenjima i odlukama i obrnuto.“ (19) Poznati su primeri da određene populacije i bez procesa modernizacije (urbanizacije, industrijalizacije, podizanja standarda i obrazovnog nivoa itd.) smanjuju natalitet, odnosno planiraju porodicu. U našim krajevima tipičan primer su srpska i vlaška populacija u istočnoj Srbiji. Uslov smanjivanju nataliteta je poznavanje, makar i primitivnih, metoda ograničavanja rađanja, kao i da neki specifični faktori deluju u tom smeru (verske i etničke vrednosti, težnja da se očuva i poveća ekonomska sigurnost itd.) (20).

Kod albanske populacije na Kosovu i Metohiji bilo je drugačije. Smanjivanju nataliteta opirala su etička i religijska shvatanja i norme. Na putu planiranja porodice stajao je postojeći moral, neznanje i predrasude, dobrim delom kodifikovane i u glavnom aktu tradicionalnog albanskog prava – Kanonu Leke Dukađinija.

Odnos islama prema kontroli rađanja

Muslimanska doktrina (pod kojom se ovde podrazumevaju stavovi zastupljeni u knjigama verskih pisaca i tradiciji) nema apsolutno negativan stav prema kontroli rađanja. Poznati su stavovi koje iznose neki teolozi (na primer verski cenjeni srednjovekovni teolog Al Rhazali), koji dozvoljavaju kontrolu rađanja pod izvesnim uslovima. U vezi sa tim, može se navesti zaključak Muftije od Egipta (vrlo jasan, ali i vrlo autoritativan) koji kaže: „Mužu i ženi je dozvoljeno da, uz obostranu saglasnost, primene sve mere u pogledu ulaska semena u uterus, a sa ciljem sprečavanja začeća.“ (21) Muslimanska doktrina, sa druge strane, strogo zabranjuje abortus, potpunu sterilizaciju i kontrolu rađanja ukoliko se njoj protivi jedan od supružnika.

Ovi elementi muslimanske doktrine uticali su i utiču na instituciju braka, stavove prema seksualnim odnosima i položaj žene, što je sve imalo i ima za rezultat veći natalitet muslimana u odnosu na pripadnike drugih verskih zajednica. Međutim, ovo nisu jedini faktori koji se protive ograničavanju rađanja među muslimanima. Na njihov natalitet uticali su i utiču „odsustvo asketizma i celibata, rano stupanje u brak, relativno brzo ponovno nalaženje partnera kod lica koja su izgubila bračnog druga ili su razvedena, visok procenat žena reproduktivnog doba u bračnoj zajednici (na osnovu statističkih podataka može se tvrditi da 70 do 80 odsto žena starih od 15 do 44 godine nalazi u bračnoj zajednici), visok procenat analfabetizma, gotovo potpuno odsustvo hotimične kontrole rađanja i drugo (22).“ Ovome treba dodati još i to da muslimanski običaji ne zahtevaju produženu apstinenciju posle porođaja, a razvodi braka i vraćanje žene u kuću roditelja su retka pojava. Nasuprot uobičajenim mišljenjima, institucija poligamije nema većeg uticaja na natalitet muslimana. Broj poligamijskih brakova je kod većine muslimanskih naroda u opadanju, a negde oni nikada i nisu bili široka pojava.

Islamske verske institucije i njihove verske i konfesionalne norme, kao i učenja, doprineli su formiranju određenih shvatanja, običaja i navika kosovsko-metohijskih Albanaca.

Tradicionalni odnos Albanaca prema kontroli rađanja

Tradicionalno albansko društvo ne poznaje gotovo nikako ograničavanje rađanja. Ispitujući odnos Albanaca prema kontroli rađanja, jedan autor je, neposredno pred Drugi svetski rat, zapisao: „Abortusi se uopšte ne vrše. To se smatra za veliki greh. Javnost osuđuje abortus. Zapreka za svako preventivno ograničavanje najčešće je u otporu muža koji na taj način želi da ženu priveže uz kuću i učini je vernom. često je i nepoznavanje sredstava, a i stid da se za njih raspita. Ovde nije bilo abortusa… Nekoliko žena je umrlo, a nije htelo da abortira.“ (23)

Odnos Albanaca prema kontroli rađanja se nakon Drugog svetskog rata sporo menjao. Istraživanje koje je 1970. godine sproveo Centar za demografska istraživanja o fertilitetu i planiranju porodice u SR Srbiji pokazalo je da među kosovsko-metohijskim Albancima i dalje preovladavaju tradicionalni pogledi na kontrolu rađanja (24). Rezultati istraživanja govore da albanska žena ima negativan odnos prema planiranju porodice. Na pitanje „Ako ne želite više dece, a zatrudnite, da li će te roditi“ samo je 16,3 odsto žena odgovorilo da bi abortiralo. Uvođenju abortusa se istovremeno protivilo čak 44,3 odsto žena, dok 26 odsto uopšte nije čulo za njega (25). U velikom broju slučajeva ispitanice su negativan stav prema ograničavanju rađanja pravdale religijskim motivima, što je jasan dokaz o uticaju religije (islama) na svakodnevni život Albanaca. Istraživanje je pokazalo da kod Albanaca gotovo ne postoji razlika u natalitetu između stanovnika sela i grada, što nije zabeleženo ni za jednu drugu populaciju sa područja bivše Jugoslavije (26). Veliku prepreku ograničavanju rađanja kosovsko-metohijskih Albanaca predstavljalo je i neznanje. Gotovo 50 odsto ispitanica je izjavilo da nije čulo ili ne zna ništa o kontracepciji. Broj žena koje su izjavile da ne znaju da se sačuvaju od trudnoće je još veći – čak 60,8 odsto (27). Ovome treba još dodati da je uzorak populacije obuhvaćen ovim istraživanjem bio reprezentativan, što znači da je njime bilo obuhvaćeno i oko 25 odsto Srba i Crnogoraca. Ako se zna da su ove dve populacije u odnosu na Albance imale srazmerno veći procenat gradskog stanovništva, veći broj pismenih, kao i da su imale pozitivniji odnos prema kontroli ra đ anja, može se pretpostaviti da je situacija, što se kontrole rađanja kosovskih Albanaca tiče, bila još nepovoljnija (28).

Taj ograničavajući okvir, oličen u spoju predrasuda, neznanja i vere, izvirao je i bio deo patrijarhalnog sistema u kome kosovsko-metohijski Albanci najvećim delom žive do današnjih dana. Osnovu tog sistema čini velika porodica (zadruga) sa ocem na čelu i u njenom okviru se odvija gotovo celokupni život. U njoj se proizvodi, troši, rađa, umire, vaspitava. Zadrugu čini više generacija koje imaju zajedničkog pretka, najčešće je to više sinova jednog oca. Oni zajednički obrađuju zemlju, odevaju se, hrane se iz zajedničkih zaliha i zajednički raspolažu ostvarenim viškom proizvoda. Na čelu zadruge nalazi se domaćin – najčešće najstariji muškarac. On predstavlja zajednicu u odnosima sa okolinom, vodi blagajnu i stara se da poslovi idu kako treba. Unutar porodice postoji stroga hijerarhija u kojoj se priznaje primat starijih nad mlađima i muškaraca nad ženama. Važnost starešinstva se, kako veli Vera Erlih, odražava i u jeziku: „stariji“ u porodici znači, kao i u administraciji, viši po položaju (29).

Ono što je specifičnost albanske porodice u odnosu na slične zajednice na Balkanu jeste stroga odvojenost muškaraca i žena. Uporedo sa odvojenošću ide i stroga potčinjenost žene. Nijednu ključnu odluku u svom životu žena ne donosi sama. Ona ne odlučuje o stupanju u brak, ne bira partnera i ne odlučuje o broju dece. Taj element porodičnog života Albanaca je proizašao iz spoja patrijarhalne strogosti i verskih (islamskih) zahteva. (30) Koliko je ovaj element tradicionalnog života kod Albanaca na Kosovu i Metohiji još prisutan, može se videti iz podataka o zaposlenosti iz 1980. Te godine je samo 5 odsto Albanki starijih od 15 godina bilo zaposleno. U isto vreme zaposlenost Srpkinja bila je 20,7 odsto, Crnogorki 24,7 odsto, a Muslimanki 17,8 odsto. Kako su Albanke starije od 15 godina činile 73 odsto ženske populacije na Kosovu i Metohiji, a samo 5 odsto njih je bilo zaposleno, to je jasno da o njihovoj samostalnosti nije moglo biti ni govora. (31)

Situacija je bila slična i po pitanju pismenosti kosovsko-metohijskih žena:

„U okviru ukupne ženske populacije Kosova sa 15 i više godina, Albanke čine 79,7 odsto nepismenih žena, Srpkinje 11 odsto, Crnogorke 10 odsto, isto koliko i Muslimanke.“ (32) Kada je stvarna pismenost u pitanju, situacija je, verovatno, bila još nepovoljnija, s obzirom na to da su ovo podaci o formalnoj pismenosti.

Deca kao bogatstvo

Kada je natalitet u pitanju, treba reći da je jedna od glavnih vrednosti tradicionalnog albanskog društva na Kosovu i Metohiji shvatanje da deca (brojna) predstavljaju jedno od najvećih bogatstava. „Deca nisu poželjna samo pod izvesnim uslovima, nego uvek i po svaku cenu. Nema ništa relativno u toj težnji, nego u njoj ima neki apsolutni, gotovo religijski element.“ (33) Pripadnici patrijarhalne porodice znaju samo za jedan izvor bogatstva – plodnost. Od žene, kao i od zemlje, oni očekuju plod. Što je plod obimniji, to je bolje. Ovakvo shvatanje ima dubokog korena u svakodnevnom životu ovih ljudi. Život u malim autarhičnim zajednicama sa naturalnom privredom nametnuo je potrebu za većim brojem radnika. Tehnike obrade zemljišta bile su primitivne (ralo i volovi) i tražile su dosta „živog rada“. Za porodicu je svaki član bio vredan i za njega je uvek bilo mesta. On je čobanin, ratar, zanatlija… običaj je da se za svako novo dete kaže: „Naći će se i za njega hleba“. Brojna deca su za roditelje i starije uopšte put za smanjivanje fizičkih napora, kao i sigurnost u starosti. Za decu, snahe i unuke govori se da su „zamena“, „desna ruka“, „krila“ itd. Mnoštvo dece je patrijarhalnoj porodici osnova ugleda i moći starijih. „Poštovanje i uvaženost teku uglavnom iz jednog izvora: biti stariji i preuzimati brigu za mlade.“ (34) Da bi postali punopravni članovi porodične zajednice, njeni pripadnici sva svoja stremljenja usmeravaju ka deci. Važno je imati porod i podići ga. Nijedna cena pri tome nije velika, nijedna prepreka nepremostiva. „Fizički napor poroda i vaspitanja nema važnosti u okolini gde se telesni napor sam po sebi podrazumeva i gde samo snažni ljudi preživljavaju prve godine života. Materijalno zbrinjavanje nije problem za sredinu gde se u kući sve proizvodi i gde deca rano ispomažu…” (35) Osećaj solidarnosti među članovima zajednice je velik, čak i kada je pojedinac fizički odvojen od nje.

Ovome treba još to da je sve do kraja devedesetih godina prošlog veka najveći broj Albanaca živeo na selu i od poljoprivrede. Kako jugoslovenska država, sve do svog nestanka, nije na valjani način rešila pitanje socijalnog i penzionog osiguranja poljoprivrednika, to je porodica bila i glavna socijalna institucija. Ona je osiguravala u slučaju bolesti, nesposobnosti za rad, invalidnosti i starosti. Veći broj dece značio je za roditelje i veću sigurnost. Planiranje porodice i ograničavanje rađanja bilo je tako u suprotnosti sa vrednosnim sistemom i životnim uslovima kosovsko-metohijskih Albanaca.

Priroda i politika komunističkog režima kao činilac očuvanja tradicionalnog društva na Kosovu i Metohiji

Priroda i politika komunističkog režima je takođe bila jedan od važnih činilaca očuvanja tradicionalnog društva na Kosovu i Metohiji. Uspostavljanje kolektivističkog poretka imalo je za posledicu radikalno ograničavanje, a u izvesnim periodima i potpuno ukidanje tržišta i privatne inicijative. To je zaustavilo prodor individualizma i anuliralo i neka njegova ranija, dosta skromna, dostignuća. Time je praktično zaustavljen i odložen proces transformacije tradicionalnih u građanske strukture. Ovome treba dodati da su komunisti nestabilnu političku situaciju na Kosovu i Metohiji nakon Drugog svetskog rata uspeli da smire uz velike napore i žrtve (gušenje albanskih pobuna) (36).

Oslonac režima među albanskim stanovništvom je bio dosta slab, pa je režim na sve načine nastojao da dobije širu podršku. Albance je trebalo pridobiti iz spoljnopolitičkih (prisni odnosi i perspektiva ujedinjenja sa NR Albanijom u prvim poratnim godinama), praktičnih (stabilizacija situacije) i ideoloških razloga (rešavanje albanskog pitanja u duhu “proleterskog internacionalizma” i skidanje hipoteke “velikosrpske hegemonije”). Da bi to ostvarili, komunisti su bili primorani na saradnju sa albanskim plemenskim vrhovima. Uvlačeći plemenske poglavare i uglednike u vlast i dajući im privilegije, režim je dobio čvršći oslonac, ali je u uslovima sistema u kome je voluntarizam bio primaran, to takođe uticalo i na konzerviranje postojećeg stanja. Prodor individualizma je zaustavljen, a patrijarhalne strukture su samo prevođene u ideološke okvire.

Ne vodeći previše računa o specifičnostima pojedinih regiona, jugoslovenski komunistički vrh je propisivao jednobrazne šeme i modele organizacije društva za sve delove zemlje. Najpre su stvarane institucije, pa se tek potom razmišljalo o njihovom popunjavanju. Kako je odgovarajućih kadrova bilo malo, a zadovoljavanje forme bilo primarno, ustanove su popunjavane neodgovarajućim i nekompetentnim kadrovima. često su to bili ljudi uskih vidika sa niskim i sumnjivim obrazovanjem. Najveći deo pripadnika ove elite bio je duboko prožet duhom svog patrijarhalnog okruženja, a komunistička ideologija je takva uverenja samo učvršćivala. Razbijanje starih navika, morala i uklanjanje neznanja se sa takvim ljudima odvijalo sporo. Stari poredak se teško predavao.

Sva nastojanja da se, zarad rešavanja socijalnih, ekonomskih i političkih problema, ograniči rađanje kod kosovsko-metohijskih Albanaca (kontracepcijom, abortusima, sterilizacijom itd.) nailazila su na nepremostivi zid konzervativizma, i to kako kod “običnog” sveta, tako i kod intelektualaca i pripadnika političkog establišmenta. Planiranje porodice među kosovskim Albancima do današnjeg dana nije prihvaćeno kao stil života i stav prema reprodukciji stanovništva.