Srpska pravoslavna crkva je, kako tumače istoričari, preko svojih duhovnih pastira i učitelja održala nacionalnu svest srpskog naroda kroz burna vremena. Zasluga, takođe, pripada i crkvenim bibliotekama koje su pravoslavni Srbi smeštali, kad nije bilo većih i pogodnijih prostorija, čak i u priprate hramova. To je u prošlosti doprinelo opismenjavanju naroda, očuvanju verskog i nacionalnog identiteta.
Formiranje biblioteke bilo je moguće već prilikom osnivanja manastira. O tome svedoče podaci u spisima svetog Save. U Karejskom tipiku (1199) propisan je poseban režim za knjige u manastiru i proglašeno načelo neotuđivosti manastirskih knjiga. I u Hilandarskom tipiku svetog Save, uporedo sa drugim liturgijskim predmetima, pominje se prilaganje knjiga prilikom osnivanja manastira.
Posle osnivanja Hilandara i njegove biblioteke, od 12. veka nadalje, osnivane su biblioteke u manastirima Studenica, Žiča, Sopoćani, Mileševa, Dečani, Peć, Gračanica, Manasija, Morača, Piva, Sveta trojica kraj Pljevalja, te Kovin, Krušedol, Hopovo itd. Neke od tih biblioteka nisu mnogo zaostajale za hilandarskom, a one u Peći i Manasiji u izvesnim periodima verovatno su bile i ispred nje. Srpsko srednjovekovno rukopisno nasleđe (brojni sačuvani rukopisi, prepisi i verzije starih tekstova) potvrđuju tezu da su manastirske biblioteke, počev od 12. veka, bile značajna središta kulturnog života.
S padom Smedereva pod tursku okupaciju i propašću despotovine (1459), Osmanlije uništavaju sve svetovne institucije, pa i tadašnje biblioteke. Samo su Crkva i manastiri nastavili u skromnim okvirima da čuvaju tradiciju pismenosti i neguju prepisivačku delatnost.
Plemići voleli knjige
Poznato je da su pojedini srpski vladari imali svoje biblioteke. Sačuvani su primerci knjiga iz biblioteka kraljeva Vladislava, Uroša i Milutina (dobijali su knjige iz Hilandara, naručivali prepise, darivali knjigama crkve i manastire i negovali prepisivačku delatnost na svojim dvorovima). Sačuvani su i podaci da su biblioteci đurđa Brankovića, u doba pred sam gubitak samostalnosti srpske države, pripadali dragoceni Minhenski srpski psaltir i druge knjige. I početkom 15. veka u Beogradu je, na dvoru Stefana Lazarevića, postojala velika dvorska biblioteka.
Nakon oslobođenja Srbije 1815. godine (Drugi srpski ustanak protiv viševekovne turske okupacije), u biblioteci Beogradske mitropolije Srpske pravoslavne crkve nastavlja se sa skupljanjem srpskih i stranih knjiga i do 1915. godine ona je predstavljala riznicu sa više od 7.650 dela. U toku Prvog svetskog rata (1914 – 1918) s prestonicom Srbije nastradala je skoro potpuno i ova stara biblioteka. Nakon oslobođenja, prvi patrijarh obnovljene Srpske patrijaršije Dimitrije otpočeo je sa obnovom beogradskog dela Patrijaršijske biblioteke. Posle njegove smrti u biblioteci je zatečeno 2.312 dela i oko 3.819 svezaka. A kada je 1919. godine prestalo s radom sremskokarlovačko Bogoslovsko učilište, osnovano inače 1794. godine, bibliotečki fond, koji je brojao 6.242 dela i 15.620 tomova svezaka, prenet je u Beograd i smešten u Patrijaršiju SPC.
I biblioteka prote Stevana đurđevića, koji se doselio u Beograd 1935. jer je tad proteran iz Mađarske, danas je smeštena u beogradskom sedištu srpskog patrijarha. Prilikom seobe iz Segedina prota je preneo i svoju biblioteku, koju je 1947. godine poklonio Patrijaršijskoj biblioteci. Takođe, arhimandrit Stefan Ilkić darivao je Patrijaršijskoj biblioteci svoj bibliotečki fond vrednih knjiga na ruskom, mađarskom i italijanskom jeziku. I stara biblioteka beogradske Bogoslovije „Sveti Sava“ danas je smeštena u prostorijama Patrijašijske biblioteke. Formiranje ove bogoslovske biblioteke počelo je 1836. godine, kada je obnovljena i Bogoslovija u Beogradu. U sastav ove biblioteke ušle su testamentom ostavljene knjige mitropolita srpskog Mihaila, kao i knjige arhimandrita i akademika Nićifora Dučića. Ova biblioteka je 1941. godine imala 18.522 dela u 60.022 tomova svezaka. Za vreme Drugog svetskog rata propalo je više od 1.380 knjiga.
Biblioteka Patrijaršije SPC je zatvorenog tipa i knjige nije moguće izneti, ali je zbog bogatstva književnog fonda otvorena za sve posetioce.
