Za vladavine kralja, a potom cara Dušana, srpska srednjovekovna država dostiže svoj zenit: teritorijalno, ovaj potomak Stefana Nemanje bejaše osvojio „dve trećine Balaknskog poluostrva“, „devet desetina vizantijskog carstva“. U XIV veku, piše S. Ransimen, „car Stefan Dušan bio je možda najmoćniji vladalac u Evropi“: pošto bejaše zauzeo Epir, Tesaliju, Etoliju i Akarnaniju, njegova država prostirala se „od Dunava do Korintskog zaliva, i od Jadrana do Jegejskog mora“ (G. Ostrogorski). Vizantiji bejahu preostali jedino Trakija, skoro opustela i izmučena dugogodišnjim ratom, Solun i Carigrad. Poslednjih godina vladavine cara Dušana, njegova osnovna politička želja bila je osvajanje Carigrada. Više puta ponovljeni predlozi Mlecima da uđu u koaliciju s njim, nisu prihvaćeni: bez učešća ratne flote (koju nije imao), Carigrad je bio neosvojiv. Iako se gordo potpisivao sa „Stephanus redž…. fere totius imperii Romanie dominus“ (,,…..gospodar skoro celoga carstva Romanije < Vizantije> „), ili „car Srbljem, Grkom, Blgarom i Arbanasom“, „car Srbije i Romanije, despot od Arte, grof od Vlahije“, Stefan Dušan nije imao moći ni dovoljno istorijskog „vremena“ da višedecenijski nemanjićki san (počevši od kralja Stefana Uroša II Milutina) dogradi u stabilno državno zdanje: carstvo koje će uspešno zameniti hiljadugodišnju Vizantijsku imperiju na Balkanu. Smrt je pretekla ovog vladara u njegovim ambicioznim planovima: umro je relativno mlad, u četrdeset i osmoj godini života. Izvanredni vojni i politički uspesi Stefana Dušana, ostvareni u kratkom vremenu, nisu mogli da budu praćeni odgovarajućim procesom ekonomskog, privrednog i kulturnog uobličenja i učvršćenja srpsko-grčke zajednice: stoga je njegova državna tvorevina bila tako kratkoveka. Posle njegove smrti, srspko carstvo se raspalo na državice koje su vodili oligarski: brojne parcijalne interese nije više mogao ujediniti nijedan steg, nijedna moćnija vlasteoska kuća.
Stefan Dušan je kao dete sedam godina proveo u onom gradu kojim je, potom, kao zreo čovek toliko želeo da zavlada – Carigradu, sa svojim oslepljenim, prognanim i osramoćenim ocem, potonjim kraljem Stefanom Dečanskim. Porodica se vratila u Srbiju 1320. godine, kada su se otac i sin, kralj Milutin i potonji kralj Stefan Dečanski, izmirili. U jeku građanskog rata u Srbiji, između tri pretendenta na presto, po Milutinovoj smrti, 6. januara 1322. ustoličen je, na državnom saboru, novi srpski kralj, Stefan Dečanski. Njegov sin, četrnaestogodišnji Dušan, postao je redž juvenis, „mladi kralj“. Dušan je, po drevnom običaju Nemanjića, dobio oblast Zete na upravu. Odatle verovatno potiče njegovo prijateljstvo s nekolicinom mladih vlastelina koji će sve do kraja Dušanovih pobedonosnih osvajanja pratiti njegove ambiciozne planove i slediti njegovu vladarsku volju. Iz 1329. godine potiče prvi zapis o ratničkoj hrabrosti potonjeg srpskog cara. Ovaj mladić je vodio vojni pohod protiv Bosanaca koji su prešli Srbiju i na donjem Limu poharali sedište dabarskog episkopa, crkvu Sv. Nikole Banjskog. Mladi Dušan je pobedio „bezbožne i pogane babune“, tj. bosanske jeretike. On „mnogije krvi prolija“, neprijatelje popleni, i potom se vrati svome ocu, kralju Stefanu.
Istinsku, pak ratničku inicijaciju Stefan Dušan će doživeti u bici kod Velbužda, 28. jula 1330. godine. Bugarski car Mihailo bejaše oterao svoju suprugu, Anu, sestru Stefana Dečanskog, i sklopivši savez s vizantijskim carem Andronikom III Paleologom, objavio da će u Srbiji „postaviti svoj presto“. Srpska vojska, u čijim su redovima bili španski i nemački najamnici, teško je porazila Bugare: sam car Mihailo je poginuo u bekstvu, a njegov saveznik u koaliciji, Andronik III, koji se sa svojom vojskom nalazio na jugu, posle vesti o bugarskom porazu, napustio je planirani pohod na Srbe. Srpski hroničari ovo napuštanje ratnog područja nazvaše „bežanijem cara grečeskago“, a Danilo Drugi veoma hvali Stefana Dušana:…..i ovaj mladi kralj veoma se proslavi u tome ratu“, poredeći ga s Isusom Navinom: „(Dušan) mlad beše telom, no veliki ratoborac“.
Ali, sudbina će potom dodeliti mladom srpskom kralju da vojuje, ne više protiv neprijatelja svoga naroda, države i krune, nego i protiv svog oca, kralja Stefana Dečanskog. Neprijateljstvo koje je izbilo između oca i sina, nekoliko puta je umirivano pregovorima i, svakako, neiskrenim pomirenjima: na podstrek vlastele, željne ratovanja i osvajanja (kojima se Stefan Dečanski protivio) Dušan odlučuje da zbaci oca: s malom vojskom mladi kralj dolazi pre dvorac u Nerodimlju, u kome je tada boravio Stefan Dečanski. Stari kralj beži u grad Petrič, ali ga tamo hapse, sa suprugom Marijom (Paleolog) i decom iz drugog braka. Na državnom saboru u Svrčinu, Dušan je po drugi put, 8. septembra 1331. krunisan za kralja. Njegov otac, pak, živeo je utamničen još svega dva meseca. Nićifor Gregora i drugi hroničari toga doba, koji su bili van uticaja srpskog dvora, tvrde da je Stefan Dečanski bio zadavljen u tamnici, 11. novembra 1331. Po Gregori, Stefan Dušan, iako vladar, i sam je bio u vlasti ratobornih velikaša i plemića, koji su nasilnom smrću Stefana Dečanskog učinili vladu sina „čvršćom i pouzdanijom“.
„Dostojno je divljenja brzo srpsko osvajanje Makedonije, Arbanije, Epira i Tesalije“, veli uvek suzdržani i metodični Konstantin Jiriček. „Ali ne treba smetnuti s uma da je zauzeće ovih zemalja bilo lako u vreme tadašnjih dugotrajnih građanskih ratova u Vizantijskoj državi i da je izvedeno bilo, bez i jedne velike borbe u otvorenom polju, samo opsadom gradova i varoši.“ Manevrišući veoma vešto u toku jednog od najdužih i po sudbinu Vizantije najpogubnijih građanskih ratova, između dve sukobljene strane, pretendenta na presto Jovana Kantakuzena i Jovana Paleologa (sina Andronika III), podržavajući zapravo uvek slabiju stranu protiv jače (u prvom delu rata Kantakuzenovu do 1343, potom Paleologovu, i na kraju posle sklapanja mira između ova dva savladara, i budući svestan da će njihovo savezništvo malo trajati u jednom periodu, 1350. protiv obojice), uzimajući u svim pogodnim prilikama gradove i oblasti, Stefan Dušan, posle zauzeća Sera, najvažnijeg grada između Soluna i Carigrada, u septembru 1345. godine, priprema odlučni preokret u odnosima država na Balkanskom poluostrvu. Samo je Carigrad nedostajao kao kruna Dušanovih osvajanja. Godine 1334. srpski vladar bejaše zaposeo Ohrid, Strumicu, Kostur, a posle primirja s vizantijskim carem zadržao je gradove Prosek, Prilep i Voden; između 1343. i 1345. Melnik, Ser, Dramu, Filipe, Hrisopolj, Halkidiku i Svetu Goru, u Arbaniji Berat i Valonu; tri godine kasnije carev vojskovođa Preljub i polubrat Simeon zaposeli su Artu, Larisu i Janjinu. Srbi su na jugu stigli na obalu Volskog zaliva.
I dok se ekonomska snaga Vizantije topi u građanskom ratu koji puni gradove, osobito Carigrad, izbeglicama i prosjacima, dok zamire poljoprivreda u područjima kroz koja prolaze plaćeničke vojske, a porezu više nije moguće sakupiti, srpska država, u toku svih tih godina doživljava ekonomski procvat: rudarstvo, trgovina, poljoprivreda, zanatstvo, verski i kulturni život izdižu se na nivo kakav Srbija iz prethodnih vremena nije poznavala. Sve to daje povoljnu ekonomsku osnovu za Dušanovo osnovno usmerenje posle septembra 1345: osvajanje Carigrada, i uspostavljanje srpskog carstva namesto nemoćne i dotrajale vaseljenske Vizantijske imperije.
Analiza carevih povelja i prostagmi (A. Solovjev, V. Mošin), pokazala je da se srpski vladar još od 1343. godine, „počeo osećati carem“, a posle 1345. i osvajanja Ohrida, on se de facto smatra pravim naslednikom carigradskih vasileusa. On izdaje povelje ne samo na srpskom, nego i na grčkom jeziku. Takođe, na osnovu povelje izdate Hilandaru 1348. godine i ugovora sa Dubrovnikom 1349, vidi se da on sve više svoju zemlju deli na dva dela: „Srbiju i Romaniju, zemlju srpsku i zemlju grečesku, zemlju carevu i zemlju kraljevu“. Ovu prvu, srpsku zemlju, polako prepušta na upravljanje svom sinu, mladom kralju Urošu.
Na putu za uspostavljanje srpske države koja bi obuhvatila celo Balkansko poluostrvo, od Save i Dunava „do Belog i Crnog mora“, bilo je pre toga neophodno podići vlastito kraljevsko zvanje na carsko, a srpsku arhiepiskopiju na rang patrijaršije. Samo patrijarh može kralja „venčati na carstvo“: arhiepiskop Joanikije, prvobitno logotet na dvoru kralja Dušana, potom arhiepiskop (od 1338) postao je prvi srpski patrijarh. Na dvor kralja Stefana Dušana pozvani su, uz druge svečane zvanice, i bugarski patrijarh Simeon, ohridski arhiepiskop i svetogorski prot: kralj Dušan proglasio se carem još 1345. godine u Seru, ali je svečano krunisanje obavljeno u Skoplju, 16. aprila 1346. Tom prilikom, njegova supruga Jelena proglašena je caricom, sin Uroš – mladim kraljem, a brojni plemići dobili su vizantijska dvorska zvanja despota, sevastokratora, kesara i protovestijara. Ceremonijal, koji je bio potpuno vizantijski, rečito je najavljivao od tada glavnu Dušanovu ambiciju. Tek nekoliko godina kasnije, carigradski patrijarh Kalist bacio je na nekanonsko carevo krunisanje, i na odgovorni vrh Srpske crkve, „aforizmos“, odnosno „otlučenije“ i „zapreštanije“, dakle: prokletstvo, koje ipak nije imalo snagu anateme bačene na celi narod. U sujevernom i bogobojaznom srednjem veku „aforizmos“vaseljenskog patrijarha imao je nesumnjivo i političko i psihološko značenje. Stoga je pomireenje, „enozis“ sa Grčkom crkvom, koje je načinio tek 1375. godine knez Lazar, imalo smisao vraćanja legitimiteta srpskoj državi, i ne mali značaj u ujedinjavanju tada tragično podeljenih državotvornih snaga.
Svi ostali događaji i procesi tokom vladavine Stefana Dušana, ratovi sa Bosnom i Ugarskom, pobune velikaša, epidemije kuge, promene na političkoj mapi Balkana, Evrope i Male Azije, – nisu bitnije ugrozili osnovno delo kralja i cara Dušana, niti ga pomele s njegovog usmerenja. Potonja istorija Balkana i Evrope potvrdiće ispravnost jednog od poslednjih planiranih poduhvata ovog u svakom pogledu izuzetnog vladara i državotvorca. Shvativši veliku opasnost od maloazijskih Turaka (koji isprva ratuju kao plaćeniciu vojskama vizantijskih stranaka, a počev od sredine XIV veka prelaze Helespont i trajno se naseljavaju na evropskom tlu), car Dušan predlaže 1354. godine, preko poslanstva avinjonskom papi Inokentiju VI, krstaški rat protiv nevernika. Papa je prihvatio poslanstvo i u povratnom pismu od 29. avgusta 1354. godine, imenovao srpskog vladara za „kapetana hrišćanstva“, vođu buduće vojne. Do pohoda na Turke, međutim, nije došlo.
Godinama pripreman, i potom donesen i usvojen na srpskim državnim saborima u Skoplju (1349) i Seru (1354 godine) Zakonik cara Dušana predstavlja jedinstven pravni spomenik kod Srba. U novonastaloj višenacionalnoj carevini ovaj pravni akt utemeljen je na elementima običajnog i rimskog prava, odn. Justinijanovog pravnog kodeksa (poštovanog kod Srba samo u nekada vizantijskim gradovima): neposredni pravni izvori čije elemente prepoznajemo u Zakoniku, i koji su nesumnjivo konsultovani pre njegovog definitivnog proglašenja su, takođe, Zakonopravilo ili Nomokanon svetoga Save, zakonodavstvo pređašnjih srpskih vladara, Zbornik Jovana Sholastika u 87 glava, Epanagore, Sinopis Stefana Efeskog s Aristinovim tumačenjima. Sintagma Matije Vlastara. Neki od članova Zakonika inspirisani su običajnim regulama Sasa. Osnovna, pak, intencija cara Dušana u donošenju ovog akta bila je kodifikacija postojećih, raznorodnih, zakonskih propisa u carevini, utvrđivanje pravnog poretka u zemlji u kojoj su se drumskom hajdučijom uspešno bavili ne samo razbojnici, „tati i gusari“, nego i ugledni plemići: i, posebno, ograničavanje samovoljne vlasti velike vlastele, koja je, neretko, delovala u smeru suprotnom od centralne vladarske vlasti. Rečeno savremenom terminologijom, 201. član ovog Zakonika obuhvata elemente ustava, crkvenog, građanskog, imovinskog, krivičnog prava. Iako nesumnjivo nosi pečat surovosti, tako tipične za srednji vek i plemenske običajne norme, Zakonik cara Dušana, budući da u sebe uključuje vizantijsko pravo i nastoji da oponaša njegov duh (a vizantijsko pravo je stolećima bilo na nesumnjivo višem civilizacijskom nivou u odnosu na pravo evropskih država istog perioda), spomenik je „visoke pravne učenosti i uzvišene etičke vrednosti“: od svih sličnih spisa evropskog srednjeg veka, piše Fridrih Ris, zakonik srpskog cara prožet je „najplemenitijim i najblažim duhom“. U Zakoniku cara Dušana nema torture, postupka predviđenog u svim zapadnim zemljama, nema pravnog imuniteta ni za koga, uključujući i cara. Ne mali napor učinjen je u pravnoj zaštiti najsiromašnijih slojeva stanovništva: udovice, kudeljnice (žena koja živi od sopstvenog rada na preslici), sebara; onima koje pred sudom ne zastupa niko, daje se, po službenoj dužnosti, „parac“. Krivicu prestupnika sagledavaju porote: za onoga ko izlazi pred sud, porotu čine samo ljudi njegovog staleža i klase.
Zakonik cara Dušana, međutim, oštro odvaja dve društvene klase, vlastelinsku i sebarsku (razlikujući u ovoj podeli i druge društvene stratuse). Kazne za prestupe i zločine nisu iste za počinitelje iz različitih društvenih grupa. Jedni se kažnjavaju strože, drugi blaže, za isti prestup ili zločin. Odsecanje ruku, jezika, ušiju, smuđenje brade, oslepljivanje (sve preuzeto iz vizantijskih zakona, izuzev kazne kastracijom), ili, najposle, smrtnu kaznu, Zakonik najčešće dosađuje onima iz donjeg dela društvene lestvice. U najtežim, pak, slučajevima (ubistvo oca ili majke, kaluđera ili episkopa) ubica ne može izbeći smrt bez obzira na klasnu pripadnost. U dokaznom, pak postupku, pored „isprava“ (povelje, i pisani dokumenti), zakletve stranaka, „Obličenija“ (hvatanje krivca na delu), vidimo i uobičajeni relikt srednjeg veka, prispeo s „varvarskog“ zapada: božji sud, „kotao“ i „železo“ iudicium aljuae ferventis. Pravednost se mogla dokazati tako što bi optuženi vadio iz kotla punog kipuće vode komad usijanog železa. Ukoliko bi mu ruke ostale neozleđene – smatrao bi se nevinim.
Uprkos srednjovekovnoj surovosti, tuđe današnjem čoveku, i klasnoj diverenciranosti za iste zločine i prestupe, koje naš razum ne prihvata, Zakonik cara Dušana je jedna od nesumnjivo hvale vrednih civilizacijskih tekovina u mnogovekovnoj istoriji Srba.
Dušan je bio hrabar ratnik i možda više od toga izuzetan političar. O njemu su savremenici pisali kao o čoveku visokom, snažne i lepe spoljašnosti, neobične hrabrosti, krupne glave, lepoga lica i blage i strpljive naravi. Za narodnog pesnika on je „silni car Stjepane“; romanopisac, koji je proučio spise iz carevog vremena, opisuje ovog vladara kako jaše andaluzijskog belca, kupljenog u Veneciji, ispred lične garde, čiji predvodnik bejaše nemački riter, najamnik Palman. Carevi portreti, na freskama u Dečanima, Ljubotenu, Lesnovu i Matejiču, pokazuju čoveka energične prirode: psiholozi će u njegovom oku oktriti znak melanholije, grozničavost, izvesnu herojsku, smrknutu odvažnost: „nešto produhovljeno, ali i opasno“ (V. Dvorniković). Umro je iznenada 20. decembra 1355. godine: ostala je sumnja da možda bejaše otrovan. Posle propasti srpskih zemalja u srednjem veku, sećanje na Nemanjiće, i među njima na cara Dušana, u stolećima pod turskim, austrijskim i mletačkim ropstvom, držalo je Srbe u nadi da će jednom povratiti ponovo slobodu i dostojanstvo, a možda, i moć, sjaj i slavu koju su njihovi preci ostvarili s državom ovoga vladara.
– 100 najznamenitijih Srba – Princip- Beograd
