Podgorička velika narodna skupština odlučila je 26. novembra 1918. godine da se kralj Nikola Prvi Petrović Njegoš i njegova dinastija zbace sa crnogorskog prijestola, da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jednu državu, pod dinastijom Karađorđevića, i stupi u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Uskoro zatim, prvodecembarskim aktom iste godine, proglašeno je ujedinjenje jugoslovenskih zemalja u jednu državu. Pošto je Kraljevina SHS prihvatila Versajski ugovor 8. maja 1920. godine , odnosno 12. juna 1992. godine (bilo je izvjesno odugovlačenje zbog nekih uslova za priznanje koje su sile pobjednice u Prvom svjetskom ratu nametale i ovoj državi a ne samo pobijeđenoj Njemačkoj), Crna Gora je i formalno prestala da postoji kao zasebna država u tom svojstvu nestala sa međunarodnog plana.
Iščezavanje države, koliko duge toliko i nesporno slavne istorije, moralo je da izazove emocionalna reagovanja. Osim lamentiranja nad njenom sudbinom, koje nerpekidno traje, uslijedile su i interpretacije motiva i značenja ujedinjena koje imaju za cilj da dokažu da je to bio za crnogorski narod apriorno neprihvatljiv čin, izveden „uvezenim“ snagama. Na pravcu toga mišljenja oformila se i odgovarajuća politička struja koja se tokom proteklih sedam decenija ispoljava u različitim oblicima i nejednakom snagom a najčešće sa neskrivenim opredeljenjima da u tom pogledu treba ispraviti „grešku“ istorije.
Negativni odnos prema Jugoslaviji, a to znači i prema jedinstvu Crne Gore i Srbije, nije ni slučajan ni vez oslonaca u širem balkanskom i evropskom okruženju. Stvaranjem Jugoslavije izmijenjena je geopolitička karta na Balkanu. Pojavila se jedna nova i relativno velika slovenska država, što je bilo naročito suprotno germanskoj strategiji „Drang nach Ostgen“, kaja će se više od jednog stoljeća razvijati i ostvarivati. Stoga je i balkanski dosije ostao otvoren za nove kombinacije, a sa tim i postojanje Jugoslavije stavljeno je pod upitni znak.
Naročito je bilo i ostalo nepoželjno jačanje na Balkanu srpske komponente – zbog geopoličkog položaja prostora na kome se rasprostiru Srbi, njihove brojnosti i snage, nesustale težnje da budu ujedinjeni u jednoj državi i mogućnosti da oko sebe objedine i druge jugoslovenske narode. To je bio prepoznatljivo od Karađorđevog ustanka, kojim je na revolucionaran način započet proces rješavanja sudbine malih balkanskih naroda, a prije svega otvoreno pitanje oslobađanja i ujedinjenja naroda toga imena, koji je od kraja 15. vijeka ostao bez svoje države i robovao pod tuđinskom vlašću.
Otvaranjem srpskog pitanja u tom značenju, bio je dovoljan signal i evropskim silama da budnije prate šta se dešava na ovom strateški važnom regionu, na kojem je svaka od njih imala neki svoj interes i cilj. S obzirom na to da ti interesi nijesu bili istovjetni , da su se na ovom prostoru ukrštali pravci njihovih ekspanzija, srpska strana mogla je računati na neku i ničiju podršku. Toga je i bilo, ali pretežno u manipulativnom smislu: ne da se Srbi liše svake i svačije dominacije već samo da jednu zamijene drugom.
Neusaglašenost interesa velikih sila, zapravo, više je pogodovala opstanku Otomanskog carstva nego oslobodilačkim pokretima balkanskih naroda. Njihova borba začinjala se u prvom redu sa ciljem oslobođenja od Turaka, što samo po sebi evropskim silama nije protivrečilo, ali Evropsku Tursku one su željele da sačuvaju sve donde dok se ne bi stekli uslovi da se na upražnjen prostor useli neka od njih a ne nikako da se tu razvije neka nova, pogotovo ne moćna država, kakva bi mogla biti ona koju su Srbi najavljivali svojim ujediniteljskim planovima, zasnovanim na svojoj etničkoj ili široj jugoslovenskoj osnovi. U tom pogledu prednjačila je Ustro – Ugarska Monarhija koja je i srpskom krvlju, prvo očuvala svoje granice od Turaka, a potom se širila na teritorije sa kojih su Srbi protjerivani. Austro – Ugarska je naročito bila istrajna u sprečavanju srpskog naroda da postane politički subjekat, sposoban da samostalno uređuje svim sredstvima i metodama da spriječi svako ujedinjenje srpskog naroda. A kako bi se oslobođenjem i ujedinjenjem Srba objektivno jačao i ruski uticaj na Balkanu, ona je u tome imala podršku i drugih evropskih sila, kojima je takođe smetalo rusko prisustvo na ovom prostoru.
Istorijske okolnosti se mijenjaju. Više imena nekih ranijih carstava, niti ranijeg rasporeda odnosa snaga, ali te realnosti u kojima je nepoželjna jaka jugoslovenska država, što podrazumjeva snažan uticaj i srpske komponente, neprekidno se održavaju ili čak ostrašćenije obnavljaju.
Našavši se kao prepreka na tako opasnom putu, Jugoslavija je već dva puta razbijana (1941,1991). Ali nije isčezla.
Tokom Drugog svjetskog rata ona je kroz narodnooslobodilačku borbu obnovljena i čak poslije rata proširena za otprilike toliko teritorije kolika je današnja Crna Gora. U ovovremenoj globalnoj preraspodjeli moći i dominacija, što je po pretenzijama i posljedicama vezano za ono oko čega je vođen „hladni“ a pripreman najvreliji treći svjetski rat, SFRJ je razbijena , ali Jugoslavija ni ovoga puta nije prestala da postoji, makar u okvirima koji nije manji od polovine teritorije i stanovništva što je ranije imala.
Udružena unutrašnja i spoljna destrukcija, u stvari, nije uspjela da razbije srpski narod. Jugoslavija je danas federacija čije su članice Srbija i Crna Gora, dvije nekadašnje zasebne i – kako su se obadvije zvale – srpske države. Osim ove, postoji i druga činjenica – želja srpskog naroda koji živi na drugim prostorima doskorašnje Jugoslavije da ostane objedinjen u jednoj državi a ne da se priključuje secesionističkim novoosnovanim državama. Ova činjenica se izražava kroz borbu za ostvarenje prava na samoopredjeljenje, koje i ovom narodu isto toliko pripada koliko i drugim koji su se „razdružili“.
U ovim i ovakvim realnostima, srpsko pitanje je, kao i tokom rješavanja kompleksa poznatog kao istočno pitanje, izbilo u prvi plan međunarodne politike i diplomatije. I dok se Srbi bore za svoja prava, valja reći i za svoj opstanak, snage koje stoje iza rečene antijugoslovenske strategije, a to prevashodno znači koje su protiv jedinstva Srba, pale i gase vatre ali uvjek tako da ishod bude na štetu pravednog rejšenja srpskog pitanja. U ovom procesu, koji je u toku, i čin ujedinjenja Crne Gore i Srbje iznova se vraća u političke „igre“ sa ciljem da se isprovocira i njihovo razdruženje.
Takve ciljeve Crna Gora je u ključnim istorijskim razmeđama jasno i najodlučnije odbacivala. Oba puta, poslije razbijanja Jugoslavije, ona je dala veći nego srazmeran doprinos njenom spašavanju, što znači i svom opredjeljenju da bude u državnoj zajednici sa Srbijom. Korijeni ovog jedinstva su veoma duboki, pa ih i nije lako iščupati. Na ujedninjenju Crne Gore i Srbije radilo se više od jednog stoljeća, a za osvarenje toga cilja borili su se najumniji predstavici naroda na obadvije strane – i u Crnoj Gori i Srbiji.
Da bi se potpunije shvatilo da li je i koliko stabilna Savezna Republika Jugoslavija, moramo se retrospektivno zagledati u odnose Crne Gore i Srbije tokom njihove cjelokupne istorije. Treba razgranuti tamu koja prekriva vjekove. Poći od toga kada je i kako – nastalo srpsko pitanje i na kakav način je postavljeno u različitim istorijskim epohama i realnostima. A sve to s ciljem da se vidi šta je povezivalo Crnu Goru i Srbiju, da li su to bile slučajne veze, ili je u tome bilo i neke zakonitosti koja se ogleda u onome što je, i pored svih primjena, konstantno i što se odražava u istorijskom toku kao prepoznatljiva vertikala. Treba pogledati i u naličje tih odnosa, šta je i udaljavalo ove dvije srpske države.
Do razdvajanja Crane Gore i Srbje došlo je poslije propasti srednjovjekovne srpske države. Od tada je i moguće pratiti genezu srpskoga pitanja, bez obzira na to što ono za dugo neće biti oformljeno niti djelatno prisutno kao političko pitanje. U 14. vijeku, kad Evropa počinje da izlazi iz feudalizma, srpski narod pada pod tursku vlast, to jesto pod novi turski feudalizam koji je, svojom okrutnošću, gušio svaku mogućnost za opšti razvoj i , u tom sklopu, svaku misao o slobodi i naročito onu koja je prizivala obnovu svoga iščezloga carstva i uslova da iznova živi u zajednici.
Od početka 19. vijeka, kada se Evropa već nalazila u revolucionarnom vrenju, a s time i u snažnom buđenju nacionalizma, Evropska Turska počinje da se „ljulja“, pa i da se nazire njen raspad. Tada, svijest o borbi za opstanak, koja je postojala i djelovala tokom cijeloga vremena robovanja pod Turcima, u srpskom narodu izrasta u nacionalnu svijest, time i u težnju povezivanja na osnovu etničkog načela i istovjetne sudbine. Od tada, srpsko pitanje nije samo san i romantičarska java, već realno pitanje koje se kroz organizovanu borbu, kao jedino mogući način, počinje ostvarivati. Već od tada, ono je zajedničko, nedjeljivo pitanje Crne Gore i Srbije, a tako i drugih djelova srpskoga naroda. I na srpskom tlu krenuo je revolucionarni val, koji se neće zaustaviti sve do konačnoga oslobođenja od Turaka, iako je on mijenjao intenzitet pod uticajem unutrašnjih i spoljnih okolnosti.
Tokom pokretanja i rasta toga vala, koji se inače najsnažnije oglasio sa Karađorđevim ustankom, Crna Gora je, prirodno, bila značajan saveznik i detonator kao zemlja u kojoj je neugasivo svijetlila iskra slobode i u kojoj je već postojao začetak države koja je održavana u znaku čuvanja srpske tradicije i srpskoga imena.
Da je revolucija začeta na najširoj osnovi, sa jasnim političkim programom oslobađanja od svih tuđina, pokazuje i činjenica da ni Karađorđe ni Petar Prvi nijesu vidjeli neprijatelja samo u Turskoj, već i u evropskim silama koje su, potiskivanjem Turaka sa Balkana, počele da se šire na srpske zemlje. Karađorđe je jasno vidio da u Austro – Ugarskoj ne može imati saveznika, a tokom Prvog srpskog ustanka Petar Prvi je ratovao s Napoleonovim osvajačima u Boki.
Srpsko pitanje, zapravo, od početka bilo je internacionalizovano. Deviza – Balkan balkanskim narodima – koja će ući u strategiju oslobođenja, nije odgovarala velikim silama, osim Rusiji, ali i njoj s gledišta njenih mogućnosti i kalkulacije u diobi interesnih sfera među evropskim silama.
U velikoj istočnoj krizi (1875-1878), Srbija i Crna Gora bile su stekle nezavisnost, ali i znatan dio srpskoga naroda i dalje ostao izvan njihovih država. Ove dvije srpske države, nijesu se mogle ujediniti, pored ostaloga, ni stoga što je diobom Evropske Turske na Berlinskom kongresu, kada je uloga Rusije bila svedena gotovo na ulogu posmatrača, spriječeno da se između njih uspostavi teritorijalna veza. Austro – Ugarska to nije dopuštala ne samo zbog pretenzija da se preko Lima širi prema Makedoniji i Solunu, već ni stoga što je bila ljuta i nepopustljivi protivnik da do toga ujedinjenja dođe.
Prvi veliki rasplet dogodio se u sklopu ishoda Prvoga svjetskoga rata. Tada je do rješenja srpskoga pitanja došlo na široj – jugoslovenskoj ideji. Stvaranjem Jugoslavije, srpski narod se našao, gotovo u cjelini, u jednoj državi.
U kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Crna Gora je takođe, zadovoljila svoje opredjeljenje da bude u zajednici sa Srbijom i drugim srodnim narodima, ali loše ekonomsko stanje i dalje je ostalo pa se čak i pogoršavalo, što je uticalo na to da se na nov način počinje rješavati nacionalno pitanje Crnogoraca. U novoj, „drugoj“ Jugosaviji, Crna Gora postaje republika, jedna od njenih članica, čime je praktično bilo priznato postojanje crnogorske nacije. Međunacionalna trvenja koja su neprekidno bujala u troimenoj kraljenivi Jugoslaviji, imala su odjeka i u Crnoj Gori, ali do crnogorskoga nacionalizma doći će tek u socijalističkoj Jugoslaviji, pošto su se razvile naciokratije, koje su učinile papirnatom parolu bratstva i jednistva. Crna Gora, međutim, nije se povela za nacionalističkom srbo – republika, već je čvrsto ostala na stanovištu da Jugoslaviju treba očuvati, odbacujući secesionizam drugih. Crna Gora se time, jasno i odlučno distancirala od antisrpske koalicije i svakoga srbofobstva, ali nije napustila pravo da se u nacionalnom pogledu razlikuje od drugih Srba. Sa tim opredjeljenjem, koje Srbija nije osporila, ona je izašla iz agonije „druge“ Jugoslavije, stvarajući, zajedno sa Srbijom, Saveznu Republiku Jugoslaviju, u kojoj je ona jedna od dvaju članica.
U ovim okvirima , tekla je duga i teška istorija, pravo, borbe za opstanak, a zatim, za oslobođenje, za državu, za pravo i uslove za razvoj. U tim koordinatama, rasprostire se i sadržina oko ove knjige.
Namjera autora nije bila da napiše istoriju odnosa Crane Gore i Srbije, još manje da obradi sve aspekte srpskoga pitanja, kako se ono javljalo i rješavalo u različitim epohama razvoja, pa knjiga, samim tim, to i nije. Ali, ona jeste pokušaj, ako ne unikatni, svakako rijedak, da se napravi jedna sinteza osnovnih i istorijski relevantinih razvojnih tendencija odnosa Crne Gore i Srbije koje su te odnose učinili takvim kakvi su oni, zapravo, i bili. Mnogi autori pisali su iscrpne studije, ali one se, mahom, odnose na pojedine periode ili aspekte ovih odnosa. Cijelina problematike može da se vidi i sagleda iz postojeće literature i ostalih istorijskih izvora, ali teško da takav uvid može pružiti jedna knjiga.
U postojećoj literaturi ima i ne malo jednostranih pristupa: odnosi Crne Gore i Srbije nekad su previše uljepšavani a nekad previše slikani crnom bojom. Naučni kriterijum gubio se u apriornim stanovištima i pri korišćenju izvora u skladu sa onim u šta se željelo uvjeriti čitalaštvo. Loši odnosi, koji su postojali između dva dvora (cetinjskoga i beogradskoga) poistovjećivani su sa odnosima naroda Crne Gore i Srbije. I kao što su ti dvorovi bili opterećeni sopstvenim interesima, tako su i neki opservatori i tumači bili u stanju da vide samo interes naroda što nije bio uvijek slučaj – opet nijesu bili viđeni specifični interesi naroda u obadvije države.
Nacinonalizmi imaju i svoje pisce!
“ Crna Gora i srpsko pitanje „, Informativni centar Berane, Berane 1996. godine
