U delu LEKSIKON CRNOGORSKE KULTURE (Podgorica, 2009), napisano i objavljeno od Nikole Rackovića, imamo glas ALBANOLOGIJA, gde se tretiraju Crnogorci koji su sa svojim radovima, studijama i delima kroz vekove doprineli na polju albanologije.
Crnogorski doprinos na polju albanologije N.Racković počinje sa delom Valtazara Bogišića PRAVNI OBIčAJI U CRNOJ GORI, HERCEGOVINI I ALBANIJI (anketa iz 1873.g.), kome Albanci do danas još nisu ni ime čuli, pa ni prof. dr Jup Kastrati, koji se pokazao dosta istražnim i prilično objektivnim u njegovom delu HISTORI E ALBANOLOGJISË.
I ako je Crna Gora danas mnogo manja i teritorijom i brojem stanovnika od Albanije i njenog stanovništva, neosporna je činjenica da je crnogorski narod odigrao jako značajnu ulogu u istoriji albanskog naroda, pa i na polju kulture i nauke, albanologije. Neverovatno, ali je istina – sa njima i njihovim delima albanologija i počinje. Znači, kad se ni sami Albanci nisu bavili albanološkim problemima, kad ekonomski i kulturno razvijeniji narodi Balkana, Evrope i sveta nisu ni pomislili na Albance i albanske probleme, Crnogorci, iako okupirani od turskog osvajača Balkana, mislili su i radili za dobro albanskog naroda od vremena, doprinoseći za njih kao niko drugi. Preko svega, kažu da najveći albanolog današnjice, aktuelno, jeste jedan Crnogorac.
Prve ideje o poreklu Albanaca dao je Crnogorac Petar Mazarek (?-1635), sledeći našeg Dalmatinca Tuberone Cerva (1455-1527). Albanski enciklopedisti mu ni ime ne spominju1), ali poštovani Jup Kastrati uneo ga u njegovoj istoriji albanologije i kaže nam za njega da je njegovim etimološkim REčNIKOM italijansko-albanski (1633) prethodnik albanskih etimoloških studija i da je on inaugurisao početke albanske linguistike u njihovoj Albaniji2). Naravno da on to kaže pretendirajući da je P.Mazarek Albanac. Koliko je on bio Albanac rekao nam je njegov rođak, biskup Matija Mazarek, autor molbe Bogu: Ab albaniensibus libera nos Domine! (Spasi nas, Bože, Albanaca!). Opširnije o njemu imate u studiji Albanca Injac Zamputti3).
Drugi Crnogorac Pavle Anđelić (poznat od albanske istoriografije pod albaniziranim imenom Pal Engjulli, 1417-1469) je taj koji je u službi albanskog naroda napisao prvu reč i rečenicu na albanskom jeziku, nazvana od albanskih naučnika FORMULA E PAGËZIMIT (Formula kršćenja), a koja je iz 1462. godine. O njegovoj Formuli ima poseban glasić u pomenutoj albanskoj Enciklopediji, ali ne i o njemu. Priznaje se da je to najstariji dokumenat albanskog pisma i jezika, koji je do danas poznat4), ali ga dan-danas nisu udostojili ni najkraće biografske beleške, ni kao Albanca, Bože sačuvaj da priznaju da je nacionalnim poreklom Crnogorac.
Crnogorac Frano Bijelić (1606-1643), autora je dela DICTIONARIUM LATINO-EPIROTICUM (Venecia, 1635, sa oko 4.500 reči). Njega Fan Noli, pošto je ovako albanizirao sebe (pravo ime ovom Grku je Teofan Mavromatis) albanizirao je i našeg Frana u Frang Bardhi. Doduše, albanski akademik Shaban Demiraj, na putu istine, ispravio mu je ime u Frano (forma ova koja nije albanska, već naša!). Oni ga smatraju za prvog svog leksiografa, iako mu je prethodio pomenuti REčNIK Petra Mazareka. I jednom i drugom je prethodio REčNIK Nemca Arnold fon Harf-ia (1471-1505), koji je iz godine 1497, ali ovaj ima svega 26 reči, 8 izraza i brojeve od 1-10, zatim 100 i 1000, sa prevodom na nemački jezik. Rečnik u pravom smislu reči, pa i objavljen, jeste ovaj našeg Frano Bijelića.
Sem pomenutih, crnogorski albanolozi su i Marin Bečić, Marin Barleti, Julije Balović, Stefan Ðečov, Gojko Vukčević i mnogi drugi, koje N.Racković i ne spominje kod glasa ALBANOLOGIJA.
Doduše, Marina Bečića (1468-1526) N.Racković spominje kao poseban glas, ali ne i kao albanologa. Ako nemamo posla sa autorom dela koja su objavljena imenom Marina Barleti, u najmanju ruku on je autor knjige O OPSADI SKADRA u dva toma, objavljena 1503-1504.5)
Marin Barleti (1460-1512) je autor dela: HISTORIA DE VITA ET REBUS GESTIS SCANDERNEGI, Rim 1508, DE OBSIDIONE SCODRENSI, Venecia 1504, i COMPENDIUM VITARUM PONTIFICUM ET IMPERATORUM, Venecija 1553. Albanci, pretendirajući za njega da je Albanac, smatraju ga za jednog od najvećih autora stare albanske književnosti6), iako i jedinu reč, koju je napisao na albanskom jeziku, napisao ju je pogrešno, čime se – između ostalog – dokazuje da nije bio Albanac.
Julije Balović (Perast, 1672-1727), autor je dela PETOJEZIčNI REčNIK: italijanski, srpsko-hrvatski, grčki, albanski i turski, gde nalazimo 201 reč albanskog jezika, sa odgovarajućim prevodom na pomenute jezike. Ovaj je rečnik iz 1693. godine.
Otkrio ga Josip Luetić svojim napisom Pomorski priručnik Julija Balovića – Peraštanina, ANALI HISTORIJSKOG INSTITUTA JAZU u Dubrovniku, god. III, Dubrovnik, str. 511-526. O njemu je pisao i Albanac Vinko Malaj: Petojezični rječnik brodskog škrivana Julija Balovića Peraštanina iz 1693 godine, u GODIŠNJAK POMORSKOG MUZEJA Br. XLI-XLII, Kotor 1993-1994. Od njega je preštampano i pod naslovom Të dhëna albanologjike. Folklor. Bibliografi. Histori. 1. Zbornik sa časopisa. Izdaje: Društvo Don Gjon Buzuku. Ulcinj-Tuz, 1999, str. 269-291.
I pored ovoga, Albanci pretendiraju da ga otkrio njihov leksikograf Ferdinand Leka7). Bar tako kaže Jup Kastrati, na str. 132 njegovog citiranog dela.
Albanski naučnici priznaju da je REčNIK Balovića treći po redu u njihovoj leksikografiji, posle pomenutih rečnika Arnolda fon Harfia i Frana Bijelića.
Zahvaljujući Profesoru Kastrati, pokoj mu duši, Julije Balović je unet u istoriji albalologije, dok ga njegov zemljak N.Racković, koji ga poznaje sasvim dobro, uneo ga u njegov LEKSIKON i kao zaseban glas, ali ne i kao albanologa.
Stefan Ðečov (1873-1929) je jedan od prvih autora albanske dramaturgije i rodonačelnik albanske etnografije, a sa delom KANUNI I LEKË DUKAGJINIT (ZAKONIK LEKE DUKAÐINSKOG), objavljeno u Skadar 1933. godine. I ovoga Albanci tretiraju u njihovoj Enciklopediji kao Albanca, ali ima i takvih koji su javno priznali njegovo slovensko poreklo.
Gojka Vukčevića je N.Racković uneo u njegov LEKSIKON kao zaseban glas, ali ne i kod glasa ALBANOLOGIJA, iako ovaj autor u obe svoje knjige pod naslovom O PORIJEKLU ILIRA (Nikšić 1992. i Podgorica 1999.) piše i o Albancima.
Posle pomenutog Valtazara Bogišića N.Racković, kao albanologe Crne Gore spominje Marka Miljanova sa njegovim delom ŽIVOT I OBIčAJI KOD ARBANASA (1907), Rada Plamenca sa raspravom CRNA GORA I SKENDERIJA (1911), Andriju Jovićevića sa studijom MALESIJA (1923), Iliju Jelića sa delom KRVNA OSVETA I UMIR U CRNOJ GORI I SEVERNOJ ALBANIJI (1926), Milisava Lutovac sa studijom METOHIJA (Pariz, 1935), Savića Marković sa radom ALBANIJA (Zagreb, 1939), Mirka Bajraktarević sa studijom DVOVJERSKE ŠIPTARSKE ZADRUGE U METOHIJI (1950), Milutina Ðuričić sa delom OBIčAJI I VEROVANJA ALBANACA (1994), Zariju Brajović sa prevodom GORSKOG VIJENCA na albanski jezik, ma da je poznatiji sa njegovim stidijama obavljenim u Albaniji, Branislav Kovačević sa radom GRAÐA O ALBANCIMA U CRNOGORCU I GLASU CRNOGORCA (1871-1922), objavljen u časopisu BIBLIOGRAFSKI VIJESNIK 1983, 2, 83-188. Zatim, kao autore raznih priloga iz ove oblasti spominju se Kaplan Burović (autor više albanoloških dela!), Zuvdija Hodžić i Vinko Malaj.
Albanološkim problemima se bave (ili su se bavili!) i dr Ruždi Ušaku, Maksut Hadžibrahimi, dr Nail Draga, Dževdet Resulbegović, Sari Resulbegović, Ali Salaj, dr Redžep ćosja, Bahri Brisku, dva akademika Mekuli (Esat i Hasan), tri Silića (Risto, Lazar i Drago), čedo Vuković, Preljoc Margiljaj i drugi, ali ih N.Racković i ne spominje, izuzev akademike Esat i Hasan Mekuli, Ruždi Ušaku, M.Hadžibrahmi-a i čeda Vukovića, koje je uneo kao zaseban glas, ali ne i kao albanologe.
Kako vidite, sem Crnogoraca, koji su takvi po nacionalnosti i čine većinu, pa su i prvi na listi, imamo i Albanaca albanske dijaspore u Crnoj Gori, koji su posle Drugog svetskog rata počeli da se bave albanologijom, pa i na njihovom maternjem jeziku, a po uzoru svojih crnogorskih kolega.
N.Racković naglašava da je u Crnoj Gori razvijena na albanskom jeziku i izdavačka delatnost školskih udžbenika, lektire i priručne literature, od strane Zavoda za udžbenike i nastavna sredstva u Podgorici. Ovde je doskora izlazio i časopis KOHA (pokrenut 1977), koji je afirmisao albansku književnost i kulturu, a koji sada zamenjuju mnogi listovi, revije i časopisi, kao što su KOHA JAVORE, FILLIMET, BUZUKU, FATI, INFORMATORI LD, KRONIKA, SHKËNDIJA, TRIBINA, UNIONI, YLBERI, pa i Radio-Ulcinj, RTV Podgorica, RTV Teuta, sajt LAJME NGA ULQINI i dr.
Na Cetinju je 1990, u organizaciji Istorijskog instituta SR Crne Gore, održan međunarodni naučni skup Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji. Zbornik radova ovog skupa objavljen je 1991.
Kako crnogorski albanolozi prošlosti, tako i ovi naših dana, bili su pod jakim determinantnim uticajem albanoloških tradicionalnih studija stranih albanologa, posebno onih iz Albanije, koji – posle DSR – činili su jedan vanredno jaki uticaj ne samo u Crnoj Gori i na sve strane Balkana, već i u svetu, stvarajući od Tirane centar albanoloških studija. Pa i dan-danas oni nastavljaju da probleme albanologije tretiraju u koloseku romantizma i prednaučnih gledišta, kako je to istakao i dr. Aleks Buda, presednik Akademije nauka Albanije. Izuzetak čini akademik, prof. dr Kaplan Burović, koji se, poslednjih decenija, definitivno otresao romantizma i prednauke, političkih tendencija, pa preko svojih studija ustrajno zastupa pozitivna otkrića svetskih naučnika na polju albanologije, gde je i lično doprineo svojim novim strogo naučnim otkrićima, kojima je iz temelja potresao dosadašnju zgradu albanologije, ne samo u njegovoj Crnoj Gori, već širom sveta, pa i u samoj Albaniji, prebacujući albanološke studije sa koloseka romantizma i prednaučnih gledišta, na naučni kolosek, naučne akribije i neosporivih istina.
Zahvaljujući ovome, Crna Gora ima mogućnost da preuzme na sebe ulogu centra albanoloških studija, ali je u ovome sprečavaju titoizam i pravoslavni fundamentalizam, kriminalna netrpeljivost prema ovom albanologu.
Svi oni zajedno, svojim doprinosom u albanologiji, svesno ili nesvesno, namerno ili nenamerno, doprineli su u albanskoj kulturi i nauci kako su znali i umeli. Zato bi trebalo ne samo od nas, Crnogoraca, već i od njih, Albanaca, da im se da duševna satisfakcija, da im se oda dužno priznanje, pa i dostojna počast, najmanje da se unesu u istoriju albanologije, kako su to unete njihove kolege iz krila drugih naroda. Njihovo dosadašnje negiranje nije služilo ni naučnoj istini, niti interesima naroda. Ali treba da imamo u predvid da ovo negiranje, u najmanju ruku kod nas, više od političkog karaktera, imalo je karakter nepoznavanja. Niti pomišljamo da je Nikola Racković isključio pomenute iz njegovog glasa ALBANOLOGIJA. Oni su ostali vani pošto ih nije poznavao, što nas ne treba čuditi, jer za pisanje jednog tako grandioznog dela treba mobilizirati mozgove mnogih naučnika.
___________
1) Kod glasa BARBULLUSHI njihovog dela FJALORI ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, Tirana 1985, albanski enciklopedisti kažu da je tu jedno vreme živeo ovaj Petar, ali ko je on i zašto ga spominju – ne kažu.
2) KASTRATI, prof. dr. Jup: HISTORIA E ALBANOLOGJISË, Tirana 2000, str. 75.
3) ZAMPUTT, Injac: Pjetër Mazrreku dhe Fjalorthi i tij i vjetit 1633, u časopsu STUDIME FILOLOGJIKE Br. 2, str. 170, Tirana, 1964.
4) AKADEMIA E SHKENCAVE E RPSSH: FJALORI ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, Tirana 1985, str. 284.
5) Marinus BECICHEMUS: OPERA, Brixiae, Angelus Britanikcus, 1503-1504, Tom I (177) str. + tom II (204) str, 31.3 x 21.7 cm.
6) AKADEMIA E SHKENCAVE E RPSSH: cit. delo, str. 69.
7) LEKA, Ferdinand: Një material leksikografik historik për gjuhën shqipe. Fjalori italisht-kroatisht-greqisht-shqip-turqisht i Julije Baloviqit, i vitit 1693, u časopisu HYLLI I DRITËS, Br. 5-6, str. 89-101, Tirana 1994.
