**
BAŠTINA, Priština — Leposavić, sv. 24, 2008.
UDK 821.163.41.09-1 Jevrić D.
929:82.09 Jevrić D.
POEZIJA DARINKE JEVRIĆ U KNIŽEVNOJ KRITICI*
Apstrakt: Recepcija lirskog opusa Darinke Jevrić u srpskoj književnoj kritici od 1973—2008. godine pokazuje da je njena literarna pojava, mada nesistematično vrednovana, široko i pozitivno prihvaćena i komentarisana. Pregled mnogobrojnih prikaza i dva duža teksta — jednog predgovora i jednog pogovora izabranim pesmama, nudi znatan broj bibliografskih jedinica i značajnih autora koji su definisali svoj kritički sud o poeziji Darinke Jevrić.
Lirika ove pesnikinje značajno je zastupljena i u antologijama poezije na srpskom i nekoliko stranih jezika. Generalan kritičarski odnos prema ovoj poeziji je afirmativan i situira pesnikinju u sam vrh savre-mene srpske poezije.
Ključne reči: kritika, recepcija, bibliografija, časopis, poezija.
Kao što je to slučaj i sa svim kosovsko-metohijskim pesnicima, poezija Darinke Jevrić nije imala u književnoj kritici odjek adekvatan njenom značaju i estetičkim vrednostima lirskog diskursa ove vrsne pesnikinje. Uprkos činjenici da bibliografija radova o ovoj pesnikinji nije tako oskudna, može se zaključiti da se o njoj pisalo prigodničarski, povodom nove objavljene zbirke pesama, dodeljivanja neke nagrade ili u vezi s nekim događajem u nacionalnoj kulturi Srba na Kosovu i Metohiji, kada se tražio njen novinarski ili politički komentar. Analaiza tekstova objavljenih o Darinki Jevrić, tipološki gledano, sastoji se u najvećoj meri od prikaza njenih novih knjiga u listovima i literarnim časopisima diljem bivše Jugoslavije. Najviše kritičarskog pijeteta i pažnje ovoj pesnikinji posvetili su Miroslav Egerić i Slobodan Rakitić, kao i pisac ovih redova. Sama činjenica da se ugledni novosadski profesor i kritičar M. Egerić i značajni srpski pesnik i kulturni poslenik S. Rakitić bave poezijom D. Jevrić ozbiljnije nego ostali i nju selektuju iz korpusa kosovsko-metohijskih pesnika, govori i o stepenu vrednosti ove poezije. S obzirom na skrajnutost kosovske kulture uopšte u odnosu na metropolski književni život, ova činjenica takođe govori o aksiološkim rezultatima pesništva D. Jevrić. U drugoj polovini 20. veka u srpskoj književnosti, to je prvi put da je u domenu književne kritike došlo do decentralizacije vrednovanja savremene poezije Kosova i Metohije.
U dijahronijskom luku srpskih pesnikinja, od Jefimije, preko Milice Stojadinović Srpkinje, Danice Marković, Jelene Dimitrijević, Milice Janković, posebno Desanke Maksimović, poezija Darinke Jevrić zauzima značajno mesto. Njeno pismo bi se, ako zanemarimo teoriju roda, uprkos očitom ženskom senzibilitetu, u angažovanim segmentima njenog izraza moglo pročitati i kao „muški diskurs“.
Lirski opus ove pesnikinje nije obiman, ali je estetički suveren i poetički jedinstven. Pisala je, kako kaže Antun Gustav Matoš za Milana Rakića, malo ali rasno. Ta esencijalizacija lirskog diskursa išla je tragom ideje pesnikinje o spoju tradicionalnog i modernog senzibiliteta, što se najviše ogledalo u stilizovanom jeziku kao spoju arhaičnih i savremenih leksičko-semantičkih sklopova.
Budući da je, kao i svi pesnici Kosova i Metohije, stasavala i najviše objavljivala u listu Jedinstvo i časopisu Stremljenja, nakon rata na Kosovu teško je rekonstruisati celopkupnu bibliografiju radova o poeziji D. Jevrić i sistematizovati odnos književne kritike prema njenom poetskom delu. Na osnovu nepotpune i selektivne bibliografije, osim dva predgovora izboru pesama D. Jevrić već pomenutih M. Egerića i S. Rakitića i tekstova i antologija autora ovog rada, sve ostalo su prikazi i osvrti na nove pesničke zbirke ove poetese. Ipak se može tvrditi da je recepcija pesničkog dela D. Jevrić u srpskoj književnoj kritici frekventna i pozitivna.
Nakon ciklusa pesama „Dodir leta“ u koautorstvu s Ratkom Deletićem i Branislavom Todićem, D. Jevrić je 1973. godine objavila odmah zapaženu i u kritici prihvaćenu pesničku knjigu Prevareni tišinom. Kritičarske rekacije na ovu knjigu imale su tadašnju jugoslovensku konotaciju. U daljem tekstu hronološki ćemo pratiti objavljene radove i najznačajnije sudove o ovoj poeziji od 1973. do 2008. godine.
Profesor dr Miroslav Egerić već 1974. godine dalekovido i sigurno definiše visoku razinu lirskog kvaliteta Darinke Jevrić povodom njene prve samostalne i odmah nagrađene pesničke knjige Prevareni tišinom. U prikazu objavljenom u Politici (3.8.1974) pod naslovom „Rečite tišine“, on izražava zadovoljstvo što lirska knjiga D. Jevrić nije jedna od mnogih nagrađenih u inflaciji nagrada (ovoga puta je to bila nagrada časopisa Mladost). Egerić ističe svoje primarno osećanje da ova poezija nosi „svetkovinu srca“, uzimajući ovu sintagmu D. Jevrić kao određenje „senzibilne, fine, sublimne trepetljivosti“. On ističe laku zebnju nad svetom i dodir rafinovane, melanholične misli jedne emotivne pesnikinje:
„To nešto diskretno spiritualno, što se jednači sa svetom tiši-ne, želeći da preuzme njenu bezglasnost i da tako bude vidljiva pozadina stvari, diskrecija njene nadstvarnosti, ozračava poeziju Darinke Jevrić lepotom jednostavnosti i — ako tako smem reći — emotivne zamišljenosti.“
Pored ovih kritičarskih opservcija, Egerić izdvaja kao bitnu odliku poezije D. Jevrić specifičnu čulnost kao povišenu perceptivnost i izražajnu karakteristiku koja obuhvata viđenje životnih oblika i prostora u punoći vizuelnog obilja. Ta je čulnost, smatra Egerić, obeležena „surovom tugom bića, mekom senzibilnošću i nadličnom nostalgijom za korenima“.
Milutin Srećković će te iste, 1074. godine, u Borbi (31.08) objaviti prikaz „Zatočenje blagosti“, u kome će prvo odrediti pesme D. Jevrić kao žrtvu duboko patničkoj iskrenosti stiha. Videvši njen lirski put kao stazu od patnje ka mudrosti, kao dramu postojanja i bliskosti sa smrću, on će zaključiti da je poezija jedne potresne ženstvenosti. Srećković ističe metaforičnu perceptivnost tišine u senzorijumu zbirke Prevareni tišinom, koja emocijom metafizički opšti s duhom fresaka. Izdvajajući pojmove beline i plamena u poezij i D. Jevrić, Srećković ih vidi kao iracionalnu suštinu patnje i transcedencije Erosa „zatvorenog u freske kao u košuljicu večnosti“. Kao i svi ostali kritičari, on smatra antologijskom pesmu „Dečanska zvona ili svetkovina srca“, a poetsku scenu ove pesnikinje kao homološku u dramskoj strukturi inspiracije.
Godine 1974. objavljen je još jedan prikaz zbirke pesmama D. Jevrić Prevareni tišinom u časopisu Ovdje u tadašnjem Titogradu. Autor Miroslav Đurović prepoznaje govor samotne tišine pesnikinje. On polarizuje binarne opozicije njene poezije: fizika — mistika, ljubav — smrt, čednost — plot, drevno — savremeno i u tome vidi amplitudu pesničkog bola D. Jevrić. Đurović ističe čekanje ljubavi kao tematsku odliku smisla ove poezije i kao suštinu života uopšte.
Tadašnji titogradski časopis Naša žena (br. 5/6 za 1974. godinu) objavljuje prikaz tada mladog pesnika Momira Vojvodića „Notni ključ za naspokoja ritam“. Ovim stihom D. Jevrić u naslovu svog teksta Vojvodić sugeriše da Jevrićeva „otključava kovčežiće tajnovitog blaga iz kojih izvlači zlatnu žicu za svoj pjesnički vez po čistom platnu stvaralačkih tišina.“ Vojvodić nadahnuto konstatuje da pesnikinja „čarolijski vlada stvaralačkim stanjem i sredstvima izraza“ i traži blago u tami u ozbiljnom stvaralačkom činu. D. Jevrić je, po mišljenju Vojvodića, brzo sazrela i dobro usmerila svoj dar, svesna smisla poezije u sopstvenom životu: „Nema lutanja, spontanog mucanja i grebanja po praznim zidovima, to su odmerene reči i molitvena šaputanja o ljubavi, lepoti i tradiciji ali oslobođena tradicionalističkih faktura“, piše Vojvodić.
Predrag Protić u prikazu ove zbirke D. Jevrić, objavljenom u beogradskom Zavičaju (br. 164. za 1974. godinu) pod naslovom „Večeramo spram zvezda“, situira pesnikinju kao autentičnog reprezentativnog predstavnika misaonog lirizma u srpskoj poeziji, koji standardni pesnički jezik obogaćuje arhaizmima prirodno uklopljenim u lirski diskurs. Vrednost ove poezije on vidi „u muzici tihih tonova“ koja je deo polifone komunikacije ove poezije.
Radomir Ivanović 1975. godine u Stvaranju (knj. 1) objavljuje prikaz „Saživljavanje s vremenom“. On u zbirci D. Jevrić Prevareni tišinom zapaža „novinu povezivanja istorijskog i savremenog i međuzavisnost pojedinačne i skupne sudbine“. On sigurno prepoznaje istinske vrednosti i valere poezije D. Jevrić — osmišljenost celine ciklusa, ispovedanje za sebe — ne za druge, retko sretani spoj vizuelnog i meditativnog. Ivanović definiše i prostornu harmoniju ove poezije — harmoniju prirode, harmoniju dela ljudskih ruku i harmoniju značenja simbola u virtuoznosti poetske forme. U lirske učitelje D. Jevrić, kao i većina kritičara, Ivanović ubraja Desanku Maksimović, Stevana Raičkovića i Vesnu Parun, ali smatra da njena samostalna lirska sfera nema neke čvršće veze s pesništvom pomenutih lirika. Ovaj kritičar izdvaja zvuk i svetlost kao fenomene koji su u ovoj poeziji na moderan način oslonjeni na metaforu srpske narodne poezije i epske tradicije. Klicu pomaka lirskog diskursa od intimističkog ka široj društvenoj perspektivi, Ivanović ovako formuliše: „Lepota ove poezije nije samo u tome što nailazimo na intimističku poeziju neobične vrste, nego i u tome što je to istovremeno veoma angažovan i angažujući odnos. Pesma nastaje u ispitivanju, u sumnji, u sporu, u ponovnom traganju, u nemirima. Sve je animirano i sve ima ravnopravnu svest, jer se projektuje kroz doživljaj pesnikinje koji je pre svega ostalog obojen neobičnim okolnostima novih saznanja, lirizovanom meditacijom i panteizmom („Zatočenici“).
U kragujevačkim Koracima (br. 7/8 za 1976. godinu) Divna Denković Bratić objavljuje tekst pod naslovom „Neslućene poetske tišine Darinke Jevrić“, kao prikaz zbirke Prevareni tišinom. Autorka ističe „orfejsko arhetipsko stilizovanje zavičajnog arhaizma“ i balkansku osećajnost Darinke Jevrić. Izabrane slovenske legende, zbog njihove etičke i epske lepote, smatra Bratićeva, iz baštine su transformisane na egzistencijalni i fenomenološki plan. Njeni pesnički uzori su nepovezani, uočava autorka ovog teksta, ponešto nastasijevićevski po magijskoj dimenzij i taj ne zvučnih tišina. Arheologija sveta je samo dekor solipsizmu ispovedanja. Bratićeva ističe i korelaciju jedinstva i vremenski dualitet vizije i zvuka, kao i kategorije srednjovekovne prošlosti i aktuelne sadašnjosti u poeziji D Jevrić. Ideja hrama i rodnog vilajeta, po mišljenju autorke, sintetizira lirski naum pesnikinje.
U svom drugom tekstu o poeziji D. Jevrić, u dužem ogledu „Nestvarni letopis pesnikinje“, u časopisu Književnost (sveska 11/12 za 1976. godinu), Ivanović ističe osobenost lirike D. Jevrić u okviru kultivizacije srpskog pesničkog izraza. Van kulturnih metropola, u okruženju narativno-mitskog nasleđa Kosova i njegovih spomenika, ona nalazi žive veze tradicije i savremenosti, narodne metaforike i urbanog mišljenja, zaključuje Ivanović. U slobodnom asocijativnom nizu stiha D. Jevrić on prepoznaje veoma modernu poeziju, naslonjenu na srpsku poetsku tradiciju. Ivanović zbirku pesama Prevareni tišinom vidi kao antinomičnu predstavu samosvojnog sveta poetskih asocijacija s inventivnom i višeznačnom funkcijom. Dokazujući svoje stavove citiranjem stihova D. Jevrić, Ivanović kritički analizira i slabija mesta ove poezije u formalnom jezičkom oblikovanju, kao i lako prepoznatljivu biblijsku metaforiku. Ovaj kritičar ističe kao pozitivnu i samosvojnu relativizaciju u svetu saznanja i apsolutizaciju u svetu osećanja, dakle odnos putenosti i spiritualizacije. Kritičar izdvaja pesmu „Slavjanska gospa“ D. Jevrić, posvećenu majci, kao simbol ženske patnje i primer individualizacije pesničkog sveta i moderenizacije poetskog postupka. Ivanović tačno zaključuje da je lirsko delo D. Jevrić, nažalost, nedovoljno proučeno, mada od kritike u potpunosti prihvaćeno.
U dnevnom listu prištinskog Jedinstva (1.11.1976. godine), Dragoljub Zbiljić u prikazu knjige D. Jevrić Nestvarni zapisi, pod naslovom „Pesnikova vizija postojanja“, ističe fenomene sna i simbole i metafore ove nove zbirke pesnikinje. Ovaj se prikaz više oslanja na doživljajne i impresionističke elemente, nego na analitičko tumačenje poezije D. Jevrić.
Godine 1976. Bogdan A. Popović se u Književnim novinama osvrće na Nestvarne zapise D. Jevrić. U istoimenom tekstu on uočava nesumnjivu metodološku i kompozicionu stvaralačku zrelost pesnikinje. Bogata figurativnost i visoka pismenost u modernizacij i tradicionalnih motiva su za Popovića značaj ne odlike ove poezije.
Miroslav Đurović u svom drugom prikazu poezije D. Jevrić u časopisu Ovdje (br. 3 za 1977. godinu), uz kritičke note o stvaralačkoj selekciji, prepoznaje kontinuitet lirskog razgovora s prošlošću i dobom, disharmoniju realnog i irealnog u poeziji D. Jevrić i ljubavnu liriku kao dominantnu i eksplicitnu u poeziji sada već ostvarenog i dokazanog pesnika.
Profesor i pesnik Vladeta Vuković u Borbi (23.3.1977. godine), pod naslovom „Stihovi ljubavi i prirode“, formuliše estetičku vertikalu D. Jevrić u odnosu na prethodnu zbirku. Vuković ističe da je to poezija pisana nad usamljenim pergamentom, ali sa dahom savremenosti, što za ovog kritičara znači aktuelizaciju drevnih i legendarnih motiva.
U Književnoj reči (25.2.1877. godine) pesnikinja Draginja Urošević poneseno piše o mreži senzacija i ponoru osećajnosti u čvrstom jezičkom organizmu poezije D. Jevrić. Uroševićeva ukazuje i na „oporiji jezik“ zbirke u odnosu na prethodnu i na manje „školovanu strofu slobodnog stiha“.
Stišana umna pesma D. Jevrić inspirisala je i Čeda Vukadinovića da u časopisu Mladost (br. 7 za 1980. godinu) objavi tekst „Slike starog sveta“, posvećen novoj zbirci pesama ove pesnikinje, Ižice, koju je objavila iste godine. Pesničkim jezikom, on govori o „nešumnom tekstu“ i „instrumentalki“ D. Jevrić.
Slobodanka Jović u Vencu (br. 3 za 1981. godinu) određuje već u naslovu D. Jevrić kao „Pesnika zavetnih reči.“ Ona otkriva nove momente u njenoj poezij i — jezičku ekonomičnost u starom krugu srpske poezije. Autorka vidi nove smerove i nove mogućnosti pesnikinje u ovoj zbirci, ističući kao vrlinu činjenicu da njenu poeziju mogu shvatiti i prihvatiti ljudi najrazličitijih opredeljenja i književnog obrazovanja.
U Književnim novinama (br. 627 za 1981. godinu) Selimir Radulović u tekstu „Tri pjesnika“, podnaslovom „Lirska linija“ naglašava difuznu lirsku liniju i oživljavanje opsesivnog atavističkog prostora u novoj lirskoj ravni poezije D. Jevrić. Uprkos prigovoru o dosta rabljenoj biblijskoj frazi, Radulović misli da je Jevrićeva moderan kreativan pesnik, čija će se poezija čitati i izgovarati.
Iste, 1981. godine, Polja objavljuju kratak prikaz Nebojše Vasovića „Darinka Jevrić: ‘Ižice'“, koji potvrđuje da se pesnikinja religioznom mistikom ne obraća nekoj određenoj prošlosti, koliko drevnosti samoj i rodoslovu. Vasović joj zamera na manirizmu i nedostatku neposredne sadašnjosti i ličnog iskustva u poziji.
U prikazu „Biljeg slobodnog poriva“, u Stremljenjima iz 1981. godine, Milijan Despotović uočava retko pominjanu zavidnu filozofsku kulturu D. Jevrić u lirskoj sceni kosovskih motiva.
Književna kritika je korektno propratila prikazima i pojavu sledeće zbirke pesamama D. Jevrić, Hvostanska zemlja, objavljene 1990. godine, kada je dobila i Vukovu nagradu. Poetika D. Jevrić dobija prepoznatljive oblike i potvrdu pesničkog dara i umeća. Radivoje Mikić u prikazu „Pesma kao palimpsest“ (Borba, 6.6.1991. godine) prepoznaje ovu zbirku kao programsku i ispovednu, što se vidi i u posveti Desanki Maksimović, čime Darinka Jevrić uspostavlja vezu s tipom pesničkog govora velike poetese. Pesme u kojima ulogu lirskog subjekta Jevrićeva dodeljuje monasima i monahinjama, pokazuju njenu nacionalnu tačku gledišta više nego u prethodnim zbirkama, i to pomerenu ka religioznoj sferi i duhovnosti. Činjenice i dokumenti iz savremenog izgona srpskog življa s Kosova i Metohije prisutniji su nego u ranijim zbirkama. Pesnikinja nema vremena za distancu i fermentaciju ideja, budući da događaji diktiraju pesničku reakciju. R. Mikić upravo zbog te vreline i blizine događaja smatra da su pojedine pesme ostale sputano lirsko svedočanstvo.
Ratko Deletić u časopisu Ovdje, u prikazu „Slovoljubve“ pod naslovom „Manastirkse tišine“, apostrofira narodnu i pravoslavnu opredeljenost pesnikinje i izuzetno jezikoslovlje. Stihovi koji se pamte, traju i žive, uspostavljaju novu vrstu dijaloga s vremenom i prostorom, što je čini jednom od najupečatljivijih pesnika svoga vremena, zaključuje Deletić.
O poslednjoj celovitoj zbirki pesama D. Jevrić, Judin poljubac, objavljenoj 1998. u Draganiću, Bojana Stojanović-Pantović u tekstu „Trenutak zrenja“, objavljenom u Politici (29.6.1999. godine), govori o aktuelnom istorijskom tragičnom kontekstu srpskog naciona koji pesnikinja opeva. Iz našeg arhetipa i savremenih događaja, folklornih formula i ličnog angažovanja, Pantovićeva izvlači zaključak da je Jevrićeva izrazila novu notu anarhizma, koja je svojstvena većini savremenih srpskih pesnika.
U obimnom tekstu, „Rukovet bola slavjanske gospe“, Mitra Reljić u Stvaranju iz Bijelog Polja (jun-avgust 1999. godine) vidi novu zbirku kao očuvanje tona liturgijske svečanosti i orkestraciju srpskoslovenskog ikonozbora. Reljićeva analizira leksičko-semantičke i morfološke osobine poetske strukture lirike D. Jevrić, uočavajući biblizme, crkvenoslovizme i rusizme, koji govore o istočnom senzibilitetu D. Jevrić. Reljićeva utvrđuje da drama epskog pevanja i polifoni lirizam ove zbirke pesama prevazilaze konceptualizam i shematizam knjiga slične tematske orijentacije.
Vladeta Vuković u svojoj knjizi Kritička suočavanja (Vrnjačka Banja, 2000. godine, u tekstu pod naslovom „Povodom zbirke ‘Judin poljubac’ Darinke Jevrić“, rekapitulira opšte osobine njene poezije, koja „s dušom na gotovs“ oslobađa snagu jezika u srpskoj poeziji s tematikom izgona. Vuković uočava supremaciju modernog senzibiliteta nad tradicionalnim i ne deli pretežno mišljenje kritike da je zbirka Judin poljubac stvaralački pad u odnosu na prethodne zbirke ove pesnikinje.
Povodom izbora Dečanksa zvona i druge pesme, B. Stojanović-Pantović piše svoj drugi tekst o poeziji D. Jevrić, „Slavjanska gospa“. Kritičarka tvrdi da, iako odavno na vrhu lestvice savremenog srpskog pesništva, i pored zaokruženog opusa, D. Jevrić još uvek ne pripada njegovom magistralnom toku. Pantovićeva uočava duboko pounutrašnjenu predstavu u obradi pojedinih tradicionalnih formula iz našeg mitskog, religioznog i folklornog nasleđa. Duhovno-moralna gordost pesnikinje bira odgovarajuće istorijske (ženske) likove i figure srpskog naciona koje nam mogu značiti lirsku utehu u teškim istorijskim trenucima, zaključuje Pantovićeva.
Saša Radojčić će ovaj izbor pesama D. Jevrić propratiti tekstom „U okovima epskog sveta“ u Letopisu Matice srpske (jun 2005. godine). On tradicionalno-patrijarhalni obrazac, epske parafraze i folklorno-guslarske forme ove poezije vidi kao ograničenje jednog shvatanja poezije. Međutim, Radojčić ističe vrednosti lirike D. Jevrić koje, kako piše, daleko premašuju prosek svoga vremena.
Pomalo apartno i anahrono u korpusu savremenog srpskog pesništva, pesničko delo D. Jevrić ima sopstvenu jezičku intuiciju za maternji jezik, u kome ostavlja svoj estetički trag. Kao takvo, ono ne prestaje da privlači pažnju kritičara i posle smrti pesnikinje. Najviše kritičarske pozornosti poeziji D. Jevrić posvetio je Miroslav Egerić, koji je u decembarskom broju časopisa Trag (2008. godina) iz Vrbasa, odlično sintetizovao sudove o poeziji D. Jevrić i označio njenu lirsku fizionomiju kao vrlo značajnu u okviru savremenog srpskog pesništva. Egerić je i autor izbora i predgovora za izdanje Dečanska zvona i druge pesme D. Jevrić u izdanju Zavoda za kulturu Vojvodine u Novom Sadu 2004. godine. Pod naslovom „Dečanska zvona ili imaginativne osetljivosti“ Egerić označava poeziju D. Jevrić kao otisak unutarnjeg paralelnog sveta koji je odjek na svet realnosti. On smatra da ova poezija pokazuje da su recidivne borbe na relaciji tradicionalisti — modernisti postale prošlost. Pravi pesnik miri na vlastiti način ove suprotstavljene kategorije. Slovenski bruj, snažnu svest o sebi i narodu, lirski komentar istorijskog kao dužnost pesnika u vremenu, u poezij i D. Jevrić kritičar vidi kao jednu od pobeda srpskog pesništva, posebno u domenu ljubavnog žanra. Egerić od prve do poslednje zbirke pesama D. Jevrić vidi liniju uspona i sve bolje duhovne organizacije pesme.
Godine 2006. „Panorama“ iz Prištine objavljuje nove i stare pesme D. Jevrić, Psalam brodolomnika i druge pesme. Izbor i pregovor za ovo izdanje sačinio je Slodoban Rakitić. Pod naslovom „Od monologa do višeglasja ili opora lirika Darinke Jevrić“, Rakitić uočava osnovne lične i nacionalne motive D. Jevrić, utvrđujući da pesnikinja nije napisala veliki broj pesama, ali da nije napisala ni jednu slabu pesmu. Analizirajući hronološki sve zbirke pesama D. Jevrić, on je povezuje s lirskim opusom uslovno tradicionalne Desanke Maksimović i uslovno modernog Branka Miljkovića. Rakitić u osnovi njenog lirskog glasa vidi poetsku raspravu o smislu istorije, mita, morala, ljubavi kao suštinskih kulturoloških i civilizacijskih vrednosti. Metohijsko tle Rakitić definiše kao nosače povesne i emotivne motivacije poezije D. Jevrić. U poslednjoj celovito novoj zbirci, Judin poljubac, on prepoznaje kritičko-ironičnu i satiričnu dimenziju koja je izraženija nego u ranijim zbirkama. Biblijska uzvišenost, otmena patetika i proročka dimenzija Dečanskih zvona D. Jevrić za Slobodana Rakitića je lični i književni doživljaj u trenutku kada ta kosovsko-metohijska zemlja postaje plač i stradanje, zaključuje autor.
Tako je zapisivala kritika o poeziji. Ali, ako autora smatramo suverenim eksplicitno-poetičkim genetičarem, zanimljivo je pogledati šta je u nekoliko tekstova i intervjua Darinka Jevrić rekla o tome šta je pisac hteo da kaže. Kako je formulisala svoje autopoetičke imanentne lirske osnove?
U Pesničkim novinama (br. 5/6, 1981. godine), u tekstu „Umesto razgovora o ‘Ižicama'“ i s podnaslovom „Neučtivo je biti optimist“, pesnikinja kaže:
„Pjesnik je odškrinuo maglena vrata prošlosti i pokušao da dokuči čudnu svijetlu sponu minulog i sadašnjeg, da u prost pjesnički znak obnovi tajnovitost, sažme plamen duhovnih znamenja svog podneblja, sa sviješću o sudbinskom kontekstu njihovom. Nosio je snove, mitove, povijest, zaveštanja, ali nije dao da ga sjajna površ zavede, već gonetao duboku tminu, razmicao talog s palimpsesta drevnih, tragajući za svojom pesničkom postojbinom, svojim vidikovcem. Iskušavao se uzajamno s demonom, istinito do šutnje, do bezglasja, nosio i vaznosio na Vidjelo — bez zazora — mukli sjaj, blagosti i kletve. S doslednošću koja znači pesnički stav.“
Pesnički stav D. Jevrić nije robovao ni tradiciji ni modernosti, bio je to građanski i umetnički izbor teme i načina pesnikovanja.
U intervjuu Večernjim novostima (2.5.1987. godine) pod naslovom „Ničija ne gori dovijeka“, kada je vratila decembarsku nagradu grada Prištine zbog toga što ona označava separatizam albanske Bujanske konferencije, ona kaže da je u zbirci Hvostanska zemlja ukazivala na problem izgona srpskog kulturnog i umetničkog gena sa Kosova i Metohije. U intervjuu Lideru (15.2.1991. godine), naslovljenom „Živimo vrijeme rušnih utopija“, D. Jevrić kaže da je lirski komentarisala ugroženost Srba na Kosovu i Metohiji. Optužujući politčare, ona je ustvrdila da je pesnički rukopis lucidniji od političkog, jer nosi „vaseljensku sintezu i poslanje.“
U Jedinstvu (12.6.1993. godine), u tekstu „Odoh ja u zemlju hvostansku“, ona se priklanja tradicionalnim vrednostima koje su njena „duhovna tetovaža“. Moćni udes je „možda odavno fermentisan u nekoj otrovnoj bočici.“ Pesnikinja već sluti da kultna i korotna zemlja kosovska već ulazi u mrak ratne stvarnosti.
Autor ovog teksta je, pored pet objavljenih radova o poeziji D. Jevrić, uvrstio izbor iz njene poezije, s najvećim brojem pesama u odnosu na ostale pesnike, u dve svoje antologije — Antologija srpske poezije Kosova i Metohije 1950—95, Novi svet, Priština 1997. godine i Kupidon na Kosovu, Vranje, 2006.
Pored poznate Tontićeve antologije, pesme D. Jevrić zastupljene su i u sledećim antologijama: Svetiljke na putu. Antologija posleratne srpske poezije, 1950—1985, sastavio M. Marković, Prokuplje, 1986; Majka, — izbor: S. Bilkića, M. Grujića, R. Perića i B. Putnik-Puba, Novi Sad, 1988; Antologija savremenog jugoslovenskog pesništva, izbor: M.Tomić-Horvata i V. J. Nikolića, Beograd, Delo, 1988; Sto pisaca — jedan grad, izbor D. Šćekića, Herceg Novi, 1992; Bogotražitelji, izbor D. Brajkovića, Beograd, 2002; Tamno srce, izbor Č. Đorđević, Vranje, 2006, i tako dalje. Pored većine domaćih, poezija D. Jevrić uvrštena je u nekolike antologije svetske i evropske poezije na nekoliko stranih jezika:. Ileana Ursu je na rumunskom jeziku priredila Lumina, Revista de literatura, arta si kultura nr. 3, 1978. Na litvanski jezik njena poezija prevedena je u okviru Serbu poetai, Vilnius, 1988, priredili Momčilo Đerković i Sabonis Statis. Na češki jezik njena se poezija pojavila u knjizi priređivača Ljubiše Đidića i Ivana Dorovskog — Nekoneski modravy, Brno, 1996. godine. Ajša Zahirović je u Indiji objavila antologiju na engleskom jeziku Special Yugoslav Womens Poetry, u prevodu Iva Šoljana 1986. godine. Godine 1988. objavljen je izbor savremene poezije Kosova na egleskom jeziku Roads Lead Only One Way. Takođe, u Prištini je objavljen ovaj izbor i na nemakom jeziku Zieh dich zuruck in Den vers homers, 1988. godine. Na albanskom jeziku je 1976. godine je sačinjena antologija srpskih pesnika Lumi dhe rima. Na švedski jezik je njena poezija objavljena u okviru zbornika Izbor srpske poezije Mellan drom och vaka, Monitor, Forlaget, Kristijanstad, 1994, u izboru Jona Miloša.
Povodom šeststote godišnjice Kosovskog boja 1989. godine u Prištini je objavljen zbornik Kosovo na engleskom jeziku. Na bugarski jezik poezija D. Jevrić objavljena je u knjizi Pridavam forma na kopneža. Priređivači su Mirela Ivanova, Maja Bojažijeva i Mirjana Vukmirović, a knjiga je izbor iz Ženske poezije Bugarske, Makedonije i Srbije, 2003. godine u Sofiji. Pojavila se i u antologiji srpske pozije na grčkom jeziku.
Darinka Jevrić dobila je sledeće književne nagrade: „Mladost“, „Limske večeri poezije“, „Ratkovićeve večeri poezije“, „Smederevska pesnička jesen“, „Lazar Vučković“, „Vukova nagrada“, „Milica Stojadinović Srpkinja“, „Gračanička povelja“, „Matićeva povelja“, „Gordana Todorović“ i „Pečat varoši sremskokarlovačke“.
Kao novinar Jedinstva pisala je, između ostalog, književne, pozorišne i likovne prikaze.
Fundirajući nacionalni etiku u nosače svoje književne estetike i kao funkciju svog pesništva, Jevrićeva je na lirskom planu ostvarila model duhovne autopsije markirajući spiritualnost kao medij između emocije i logosa. Uspostavila je u poeziji, kako bi rekao Karlajl, princip jezgra, a ne kore, idući od imanetne suštine bića do transcedentalne suštine sveta preko nacionalne matrice. Novi istoricizam i kulturni patriotizam, kako ga je shvatao Stiven Grimbalt, u njenoj poeziji našli su pravu funkciju u osavremenjenoj novomitskoj situacij i tragičnog položaj a srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Njeno „tesno govorenje“ ponudilo je svedenu misao i raskošnu emociju, uzvišenu, svečanu samotnost i sublimnu tišinu, tamni bol, ispaćenu otmenu melnholiju i primarnu jezičku imaginaciju za arhaični i savremeni diskurs.
Netradicijsko predstavljanje tradicije i nepatetični govor o patetičnim problemima, posebno motivu ljubavi, čine njenu poeziju kriptotekstom koji doziva predstavu istine i lepote u ljudski život i umetnost. Integrišući kolektivni libido i ličnu animu, saborno umlje i strasnu individualnost, ostvarila je suverene estetičke rezultate u srpskoj poeziji druge polovine 20. veka. D. Jevrić lirski je ustrojila organizaciju slobodnog stiha, koja pokazuje da svaka prava tradicija ostaje moderna i da svaka dobra modernost jednom postaje tradicija. Pesnikinja je pokazala i nacionalnu inteligenciju kojom je spajala kodove genske memorije, bazične istine, autentično razumevanje tradicije s orfičkim poslanjem savremenog pesničkog bića. Otvarajući Hakslijeva nova vrata percepcije sveta, D. Jevrić je u svojoj poeziji kreirala i „tihe i glasne“ pesme (kako su to klasifikovali Isidora Sekulić i Miodrag Pavlović), dakle i intimističke i angažovane u funkciji vlastitog pogleda na svet. Jer nema sumnje da je Jevrićeva imala svoj pogled na svet, što se ne može reći za sve pesnike.
Kao kad bi Milan Rakić pevao na kraju 20. veka, Jevrićeva je pomirila intimnu i kolektivnu pesničku vokaciju, pomirivši tradiciju i modernost i ostajući jednako lirski ostvarena i u ljubavnoj i u neorodoljubivoj dimenzij i svog pesništva. Poetizacijom fakta, estetizacijom istorije i misaonim tragizmom, situirala je svoje pesništvo između maternje melodije Momčila Nastasijevića i epske promišljenosti Matije Bećkovića.
Slavjanska gospa ostavila je u srpskoj poeziji zvuk dečanskih zvona, pesme koju mladi kosovski intelektualci znaju napamet kao svoju umetničku himnu. Ima li važnijeg lirskog obeliska od ovako zapamćene, još za njenog života, umne istine koja se živo vezuje u svesti jedne kulture. Ženskom emocijom, ali muškom odlučnošću, ona je pisala kao da je urezivala slova u tvrdu materiju, teško, s jezičkom odgovornošću, s božanstvenim bolom porađajući poeziju kao duhovne naslednike. Sačuvala je vidovitost za suštinu i za istorijsku i nadistoijsku projekciju u poeziji. Imala je, kako je pevao veliki Crnjanski, „časti i strasti da sabira lične i kolektivne idiome“. Njena poezija rodila se u srpskom jeziku i u tom jeziku je pohranjena. Ova lucidna kosovsko-metohijska Sapfo sročila je lirsku formulaciju ličnog viteštva koja pripada najznačajnijim poetskim rezultatima savremene srpske poezije.
Danica Andrejević
___________________
* Rad je rađen u okviru projekta 148020 Duhovne pojave i stvaralaštvo srpskog naroda na Kosovu i Metohiji od XV do XX veka, koji finansira Ministarstvo nauke Republike Srbije.
Citirana dela
Egerić 1974: M. Egerić, „Rečite tišine“, Politika, God. 71 (03.08.1974), 14.
Ivanović 1975: R. Ivanović, „Saživljanje s vremenom“, Stvaranje, God. 30, br. 1 (1975), 174. Ivanović 1976: R. Ivanović, „Nestvarni letopis pesnikinje“,
Književnost, God. 31, knj. 62/63, sv. 11/12 (1976), 943—951. Vuković 1977: V. Vuković, „Stihovi ljubavi i prirode“, Stvaranje, God. 32, br. 4 (1977), 706—707. Vuković 1999: V. Vuković, „Vredan baštenik na zemlji Hvostanskoj“, Jedinstvo, God. 55, br. 34/35 (06—07.02.1999), 11.
Literatura
Srećković 1974: M. Srećković, „Zatočenje blagosti“, Borba, God. 51 (31.08.1974), 8. Đurović 1974: M. Đurović, „Govor tišine“, Ovdje, God. 4 (1974), 19.
Vojvodić 1974: M. Vojvodić, „Notni ključ za nespokojaritam“, Naša žena, God. 30, br. 5/6 (1974), 17.
Ivanović 1975: R. Ivanović, „Saživljanje s vremenom“, Stvaranje, God. 30, br. 1 (1975), 174.
Ivanović 1976: R. Ivanović, „Nestvarni letopis pesnikinje“, Književnost, God. 31, knj. 62/63, sv. 11/12 (1976), 943—951.
Bratić 1976: D. Denković Bratić, „Naslućena poetika baštine“, Koraci, God. 11, br. 7/8 (1976), 14—18.
Zbiljić 1976: D. Zbiljić, „Pesnikova vizija postojanja“, Jedinstvo, God. 32 (01.11.1976), 15.
Popović 1976: B. A. Popović, „Nestvarni zapisi“, Književne novine, God. 27, br. 523 (16.11.1976.), 9.
Vuković 1977: V. Vuković, „Stihovi ljubavi i prirode“, Stvaranje, God. 32, br. 4 (1977), 706—707.
Vuković 1999: V. Vuković, „Vredan baštenik na zemlji Hvostanskoj“, Jedinstvo, God. 55, br. 34/35 (06-07.02.1999), 11.
Vuković 2000: V. Vuković, Kritička suočavanja, Narodna biblioteka „Dr Dušan Radić“, Vrnjačka Banja.
Jović 1981: S. Jović, „Pesnik zavetnihreči“, Venac, God. 10, br. 3 (1981), 81.
Deletić 1990: R. Deletić, „Darinka Jevrić: Slovo ljubve“, Ovdje, God. 22, br. 270 (1990), 36—37.
Deletić 1991: R. Deletić, „Glas manastirske tišine“, Ovdje, God. 22, br. 270 (1991), 36—37.
Reljić 1999: M. Reljić, „Rukovet bola slavjanske gospe : povodom knjige Darinke Jevrić Judin poljubac„, Stvaranje, God. 54, br. 6/8 (1999), 606-613
Radojčić 2005: S. Radojčić, „U okovima epskog sveta“, Letopis Matice srpske, God. 181, knj. 475, sv. 6 (jun 2005), 1214—1216.
Egerić 1974: M. Egerić, „Rečite tišine“, Politika, God. 71 (03.08.1974), 14.
Egerić 1999: M. Egerić, „Vreme i pesnička dužnost“, Dnevnik, God. 57, br. 18919 (29.09.1999), 15.
Egerić 1999: M. Egerić, „Dečanska zvona ili pesništvo imaginarne osetljivosti“, Letopis Matice srpske, God. 175, knj. 463, sv. 1/2 (1999), 101—117.
Egerić 2004: M. Egerić, „Pesništvo Darinke Jevrić“, Dečanska zvona i druge pesme / Darinka Jevrić, Zavod za kulturu Vojvodine, Novi Sad.
Erić 1999: D. Erić, „Tri pesnikinje“, Borba, God. 77, br. 42 (11.02.1999), 2.
