EVROPSKE SILE I SRPSKO PITANJE 1912-1913.

Vek koji počeo raskidanjem više nego tesnih veza sa Austrougarskom, pretvorio se u zlatno doba demokratije
………………………………………………………………
Srbi jesu mali narod, ali većeg

između Beča i Carigrada nemamo.

Nikola Pašić
………………………………………………………………

Dana 19. oktobra 1912. godine, časa kada su srpski dobrovoljci pod komandom kapetana Ljube Vulovića na položaju Lisica zakoračili na Kosovo, čuo se prvi pucanj i prvi metak, koji je smrtno pogodio Aleksandra Sanju Živanovića, studenta Tehničkog fakulteta u Beogradu, prvu žrtvu jedinog rata koji je Srbija želela u 20. veku, Prvog balkanskog rata. Sanja Živanović je bio sin Živana Živanovića, bivšeg predsednika Narodne skupštine Kraljevine Srbije i ministra u više mandata vlade. Majka mu je Jelena Živanović, rođena Dimitrijević, sestra Dragutina Dimitrijevića Apisa.

Tako je počelo…

JEDINI RAT KOJI SU SRBI ŽELELI Kada razmišljamo o istoriji 20. veka i mestu Srbije u njoj, ne možemo a da ne pomislimo da je to istorija ratova i pregnuća čitavih generacija srpskog naroda da se prvi put od Kosovske bitke reši srpsko nacionalno pitanje. Vek koji počeo prelomnom 1903. godinom i raskidanjem više nego tesnih veza sa Austrougarskom monarhijom, koje su neretko bile na štetu ekonomskih interesa Kraljevine Srbije, posle zbacivanja jarma podaništva, pretvorio se u zlatno doba demokratije. Tih deset godina stvarne demokratije, u kojoj je Zakon o štampi imao samo jedan član koji je glasio: Štampa je slobodna, završava se zbrajanjem celokupne snage srpskog naroda i početkom jedinog rata koji su Srbi želeli u 20. veku, Prvog balkanskog rata 1912.

Stvaranje Balkanskog saveza, koji su činili Srbija, Crna Gora, Grčka i Bugarska, uz neskriveno pokroviteljstvo Rusije, je početkom 20. veka pokazao kuda vodi odgovorna politika i zajednički interesi balkanskih naroda, koji su samo udruženim snagama mogli da reše pet vekova dugu istoriju ratova i borbi za oslobođenje od Otomanske imperije. Takav napor i zajedničko rešenje problema nazvanog istočno pitanje nije naišao na dobar odziv zapadnih evropskih sila, pogotovo Austrougarske i Nemačke u njihovom maršu na istok, jednostavno zato što je predstavljao loš primer za njihove interese na evropskom kontinentu, koji se svodio na poslovičnu politiku prema malim narodima zavadi pa vladaj.

Celokupan napor balkanskih naroda tokom Prvog balkanskog rata 1912-1913. je satanizovan u Austrougarskoj i Nemačkoj štampi, uz neskrivene pretnje vojnom intervencijom na strani Turske, dok je u jednom delu medija savezničkih zemalja, Engleskoj i Francuskoj, praćen sa dve vrste izveštaja i komentara, što svakako nije slučajno. Taj način izveštavanja i komentarisanja događaja je izuzetno vidljiv u delu štampe Ujedinjenog Kraljevstva. Ne treba ni sumnjati da su najviše na tapetu bili Srbi i da je, pored javne, postojala i još uvek nedovoljno poznata tajna diplomatija. Cilj ovog teksta je i otvaranje pitanja da li je tadašnji delimično blagonaklon stav i kasnije savezništvo tokom Velikog rata 1914-1918. zvaničnog Londona i Pariza sa Kraljevinom Srbijom bio izuzetak ili njihov stvarni politički stav.

Bojim se da će dublja analiza događaja i prilika pokazati da je savezništvo bilo prevashodno rukovođeno interesom zapadnih članica sila Antante da Nemačka i Austrougarska imaju još jedan front u svom mekom trbuhu. Naravno, napominjem da moje mišljenje ni u kom slučaju ne osporava žrtve vojnika Ujedinjenog Kraljevstva i Francuske, koji su svoje živote ostavili na teritoriji Srbije i Solunskom frontu tokom Velikog rata. Jednostavno želim da srpski istoričari dublje rasvetle ogromnu žrtvu koju je srpski narod podneo pre jednog veka, zarad rešenja srpskog nacionalnog pitanja i naravno da još jednom odam počast junacima iz bajke, srpskoj generaciji koja je svojoj otadžbini dala sve.

HRONOLOGIJA RATA Ali, da bismo imali celokupnu sliku tadašnjih događaja, moramo se osvrnuti na činjenice i istorijske izvore. Datumi su po novom kalendaru.

— 3. marta 1912 nakon dugih pregovora i pritiska Rusije, Srbija i Bugarska sklapaju ugovor o saradnji i prijateljstvu. Ugovor su potpisali komandanti vojski zemalja potpisnica, general Radomir Putnik i general Fičev. Jedan deo ugovora je imao javni karakter i obuhvatao je odbrambeni deo;

— 29. maja Grčka i Bugarska sklapaju ugovor o vojnom savezu;

— 2. Jula 1912. Srbija i Bugarska su potpisali tajni dodak ugovora, kojim je predviđeno da u slučaju rata sa Turskom, Bugarska mora da mobiliše 200.000. vojnika, a Srbija 150.000. vojnika;

— U julu 1912. Bugarska i Crna Gora potpisuju ugovor o vojnom savezu;

— 19. septembra 1912 godine balkanski saveznici upućuju ultimatum Turskoj, u kome zahtevaju da Turska izvrši reformu uprave, sprovede administrativnu autonomiju, uvede lokalne skupštine, dopusti slobodu nastave, uspostavi lokalnu policiju i dr.;

— Kao odgovor na ultimatum Turska 23. septembra sprovodi delimičnu mobilizaciju u balkanskim oblastima, zaplenjuje ratni materijal koji je preko Soluna upućen iz inostranstva u Srbiju i pleni grčke brodove u Carigradu. Odgovor saveznika je bio proglašenje opšte mobilizacije 30. septembra, da bi i Turska učinila isto 1. oktobra 1912;

— 27. septembra 1912. Srbija i Crna Gora potpisuju sporazum o savezu, kojim se definišu pravci delovanja vojski, pitanje zajedničke komande u slučaju delovanja na istoj teritoriji i klauzula da svako zadržava one teritorije koje oslobodi;

— Prvi balkanski rat je počeo 8. oktobra 1912. godine objavom rata Kraljevine Crne Gore Turskoj. Srbija i Bugarska su objavile rat Turskoj 17. oktobra a Grčka 19, oktobra;

— 9. oktobra ujutro artiljerijskim napadom crnogorske vojske na položaje turske armije kod Tuza počinju vojne operacije. Tog dana crnogorska vojska oslobađa Mojkovac i Bijelo Polje;

— 15. oktobra crnogorska vojska oslobađa Tuze;

— 16. oktobra crnogorska vojska oslobađa Berane;

— Između 15. i 19. oktobra turske snage vrše provokacije i prepade prema srpskoj Trećoj armiji i dobrovoljcima kod Merdara;

— 21. oktobra Treća armija ulazi na teritoriju Kosova i Metohije i oslobađa je u narednim danima;

— 21. oktobra Prva armija napada Turske snage pravcem prema Kumanovu, dok Druga srpska armija napada pravcem Kratovo-Stracin;

— 22. oktobra Treća armija oslobađa Prištinu i Kosovo Polje;

— 22. oktobra crnogorska vojska otpočinje operacije oslobođenja Skadra i zauzimanja utvrđenja Taraboš kod Skadra;

— 24. oktobra srpska vojska pobeđuje glavninu turskih snaga u čuvenoj Kumanovskoj bici (ostaće zabeleženo da su strani dopisnici pratili bitku zajedno sa srpskom komandom i prestolonaslednikom Aleksandrom sa uzvišenja iznad vojišta, komentarišući manerve srpske vojske kao dotada neviđene u istoriji ratovanja);

— 25. oktobra Prva armija oslobađa Skoplje;

— 28. oktobra Prva armija oslobađa Ovče polje i Veles;

— 3. novembra odredi Druge srpske armije dolaze u pomoć i priključuju se grčkim i bugarskim snagama pred Solunom;

— 7. novembra crnogorske snage koje su sa juga blokirale Skadar u Lješu na Jadranskoj obali se spajaju sa srpskim snagama koje su se preko albanskih planina probile do Skadra;

— 8. novembra Hasan-Taskim paša potpisuje kapitulaciju i grčke snage 9. novembra ulaze u Solun, čime je presečena veza između istočne i zapadne turske armije;

— 16. novembra počinje Bitoljska bitka, završava se oslobođenjem Bitolja 19. novembra i potpunim slomom turskih snaga;

— 20. novembra srpske snage zauzimaju Drač i završavaju operacije u Severnoj Albaniji;

— 29. novembra Vlada Srbije formira Drački okrug u čijem su sastavu bili Drač, Tirana, Elbasan i Lješ (Severna Albanija sa primorjem);

— 3. decembra je zaključeno primirje između Turske, sa jedne strane, i Srbije, Crne Gore i Bugarske, bez Grčke, sa druge strane, kojim je utvrđeno da sukobljene strane ostanu na svojim položajima, a da utvrđenja Janjina, Jedrene i Skadar ne mogu imati pomoć u snabdevanju;

— 4. decembra Velike sile osnivaju autonomnu Albaniju, čiji su zaštitnici, a novostovrena autonomija odmah potpada pod veliki uticaj Austro-Ugarske;

— 13. decembra započinje Londonska ambasadorska konferencija pet velikih sila, kojom je predsedavao engleski ministar inostranih poslova ser Edvard Grej. Velike sile zahtevaju od Turske da ustupi sva područja zapadno od linije Enos (Tekidrag) – Midija, Krit i sva ostrva u Egejskom moru. Turska odbija ove zahteve i nudi samo autonomiju za Makedoniju i Albaniju;

— 22. januara 1913. turska Vlada odlučuje da prihvati saveznika;

— 23. januara 1913. izbija pobuna mladoturaka koju predvodi Enver-beg, turska vlada je oborena, Nazim paša ubijen, a mladoturci se usprotivljuju ustupanju Jedrena i egejskih ostrva;

— 29. januara 1913. usled odbijanja Mladoturaka i ratnih pokliča iz Carigrada, prekida se primirje uspostavljeno 3. decembra;

— 3. februara 1913. nastavljaju se ratne operacije;

— 7. februara otpočinju srpsko-crnogorske operacije sa ciljem oslobođenja Skadra, prvi napad združenih snaga je odbijen, tom prilikom gine i jedan srpski pilot, koji je ujedno i prva ratna žrtva u istoriji avijacije;

— 9. februara turske snage uspevaju da od Bugarskih snaga ponovo preuzmu čatalddžu, koji se na 40 kilometara od Carigrada;

— 6. marta grčke snage zauzimaju utvrđenje Janjinu;

— Na osnovu ugovornih obaveza o savezništvu početkom marta na poziv bugarske vlade, srpska vlada šalje Drugu armiju pod komandom generala Stepe Stepanovića u Bugarsku sa ciljem da pomogne bugarskim snagama u zauzimanju utvrđenja Jedrene (Adrianopolj) nadomak Carigrada;

— 25. marta 1913. godine otpočinju borbe za Jedrene. Operacije odlikuje ubitačna neprekidna paljba srpske artiljerije, koja je izazvala haos u turskim jedinicama; ogromnih gubitaka, komandant turskih snaga

— 26. marta nakon početka napada združenih srpsko-bugarskih pešadijskih snaga, uprkos velikom broju vojnika, ali isto tako i usled Šukri-paša se, nakon svog izričitog zahteva, predao srpskoj vojsci, zajedno sa 12 paša, nekoliko hiljada turskih oficira i 35 hiljada vojnika. Sav ratni materijal turskih snaga pada u ruke srpske armije, koja ga je potom nedeljama izvlačila u Srbiju;

— 23. aprila crnogorske snage ulaze u Skadar, nakon predaje grada;

— 14. maja, nakon ultimatuma velikih sila, crnogorske snage napuštaju Skadar i predaju ga u ruke međunarodnim trupama;

— 30. maja 1913. Turska u Londonu potpisuje mirovni sporazum sa balkanskim saveznicama, odriče se teritorija zapadno od linije Enos-Midija i ostrva u Egejskom moru, formira se država Albanija i ukida turski feudalni sistem;

POMETNJA NA ZAPADU Kada se pročitaju navedene činjenice i sve ono što se dešavalo u periodu od oktobra 1912 do maja 1913, može se zaključiti kakvu su pometnju među evropskim velikim silama Nemačkoj, Austro-Ugarskoj, Italiji, Francuskoj, Engleskoj i Rusiji izazvale navedene ratne operacija, pobede i promena mape Evrope.

Ono što je takođe činjenica jeste da je Rusija sve vreme stajala iza balkanskih saveznika, što je je nepobitno i dokazano u cirkularnom pismu ruskog ministra inostranih poslova Sazonova ruskim diplomatskim predstavnicima u inostranstvu 18. oktobra 1912. Tim pismom je i dato upustvo ruskim predstavnicima da svim sredstvima spreče internacionalizaciju balkanskog rata, a pre svega sprečavanje Austro-Ugarske da napadne Srbiju, na čijim je granicama držala mobilisane armije.

Iz Prvog balkanskog rata, a naročito nakon Drugog balkanskog rata i pobede nad Bugarskom, Srbija je izašla kao regionalna sila i zemlja koja je po prvi put od 14. veka pokazala da je ogromna prepreka rasparčavanju jugoistočne Evrope ili, da iskoristimo današnje evropske termine, smetnja daljoj balkanizaciji jugoistočne Evrope.

Kraljevina Srbija, sa nepunih tri miliona stanovnika, jasno definisanim ciljevima iza kojih je stao celokupan narod, vlada i politička elita, sa sjajno obučenom vojskom od 150.000. vojnika i oficirskim korom kojem su Srbija i čast bili sve, pokazali su da su u stanju da tokom nekoliko meseci izađu na Jadransko, Jonsko i Egejsko more, pomognu saveznicima, i sa jednom armijom dođu do predgrađa Carigrada i ugroze tursku kontrolu nad Bosforom i Dardanelima. Nemojmo zaboraviti da je posle pada Jedrena nastupio haos u Carigradu, bekstva iz grada i pripreme za njegovo napuštanje, a sve to u strahu da će balkanski saveznici povratiti istočni Rim i samim tim definitivno staviti tačku na turska srednjevekovna osvajanja.

Naravno, ovakav scenario su sprečile Velike sile, predvođene Nemačkom, Austro-Ugarskom i Italijom, a sve to uz prikrivenu podršku tajne engleske diplomatije, kojoj nije odgovarao ruski uticaj na moreuzu između Sredozemnog i Crnog Mora. To je i osnovni razlog prekida balkanskog rata maja 1913. godine. Isto tako, to je i razlog za podbunjivanje Bugarske od Nemačke i Austro-Ugarske da napadne Srbiju i pokuša da izmeni granice uspostavljene nakon Prvog balkanskog rata.

SLOM NA GALIPOLJU Podsećam da je Velika Britanija svoju Bliskoistočnu politiku zasnivala na održavanju turske imperije, uz želju da Turska ostane na Bosforu i Dardanelima. Politiku podrške Turskoj, Ujedinjeno kraljevstvo napušta tokom Prvog svetskog rata, nakon ulaska Turske u rat na strani Centralnih sila, 29. oktobra 1914. Naravno da je Turska odmah blokirala Bosfor i Dardanele pomoću ratnih brodova kupljenih od Nemačke.

Da bi sprečili blokadu moreuza i nesmetane operacije svojoj armiji na Bliskom Istoku i Persijskom zalivu, Velika Britanija je 25. aprila 1915. započela isrkcavanje na poluostrvu Galipolje, nadomak Carigrada, sa ciljem preuzimanja kontrole nad Bosforom i Dardanelima, zauzimanja Carigrada a na osnovu tajnog dogovora sa Rusijom, da se nakon rata moreuz i Carigrad predaju Ruskoj carevini. Cena te vojničke avanture i loše procene 1912. je plaćena porazom i gubitkom 100.000 vojnika Velike Britanije, povlačenjem sa Galipolja i premeštanjem dela jedinica na Solunski front. Obaveze prema Rusiji nisu ispunjene usled Oktobarske revolucije 1917. godine i izlaska novih vlasti iz rata.

Kolika je umešanost tajne engleske diplomatije i obaveštajnih službi u dešavanja tokom Balkanskih ratova, pored neskrivenih pritisaka Nemačke, Austrougarske i Italije, neka posluže podaci iz arhiva koje je Velika Britanija skoro objavila da je njihova obaveštajna služba stajala iza mladoturskog puča 24. januara 1913, čije su vođe inicirale prekid primirja i potonji nastavak Balkanskog rata, a sve sa osnovnim ciljem sprečavanja preuzimanja kontrole nad Carigradom od balkanskih saveznika.

To je i osnovni razlog priklanjanja zapadnih saveznika sile Antante – Velike Britanije i Francuske, zahtevima Centralnih sila – Nemačke, Italije i Austrougarske na Londonskoj konferenciji od decembra 1912. do maja 1913. Ti diplomatsko-vojni pritisci, uz kampanju satanizacije Srbije i balkanskih saveznika u zapadnim medijima, bili su toliki da je predsednik Vlade Kraljevine Srbije Nikola Pašić u svojeručnom komentaru na telegramu srpskog poslanika u Rusiji Popovića od 27. januara )9. februara) 1913, u kome se iznosi mišljenje da Rusija neće moći izboriti da Srbija dobije đakovicu i Debar, napisao: Nikad Srbija, bez boja neće dopustiti da Debar i đakovica odu Albaniji. Ako Srbija propadne na bojnom polju neće bar biti prezrena od sveta.

Nakon toga u demaršu velikim silama srpska vlada naglašava da neće napuštati debarsku dolinu niti đakovo (đakovicu) i Peć sa dolinom Belog Drima pa ma kakvo rešenje donele velike sile te da iz tih predela može isterati srpsku vojsku samo jača vojna sila. Podsećajući na istorijske i moralne pa i etnografske razloge za takav stav, Pašić insistira da se velikim silama prenese: Mi smo podneli velikih žrtava radi održanja mira i stvaranja Arbanije, dalje ih ne možemo i nećemo podnositi pa ma odatle proizašao najkrvaviji rat (Citat iz Knjige o Kosovu Dimitrija Bogdanovića – izdanje SANU 1986).

A SADA… Danas, kada se Srbija nalazi pred izazovom da se zarad još jedne bajke o zemaljskom raju koji se zove Evropska unija, odrekne svoje teritorije i postojbine Kosova i Metohije, kada su zapadne zemlje ujedinjene u svom zahtevu kao na Londonskoj konferenciji 1912-1913, Republika Srbija i celokupan srpski narod moraju iznaći način da ne pokleknu u novonastalim okolnistima i sačuvaju svoju teritoriju.

Na žalost, u zahtevima Zapada nema ništa novo, već po ko zna koji put ponovljen ciklični krug istorijskog trajanja, u kojem su se Srbiji i srpskom narodu ispostavljali uvek isti zahtevi da zarad sebe nestane. Rešenje je samo jedno, proglasiti političku neutralnost, a odgovore na tom putu potražiti u dilemama Srbije sa početka 20. veka jer sadašnjost nam nije donela ništa novo, samo su imena aktera promenjena.

* * *

Ove redove posvećujem mojim pradedovima:

čedomiru Gvozdenoviću – poginuo u prilikom prelaska Albanije u Lješu 1915.

Dragoljubu Ostojiću – piginuo u Kumanovskoj bitci oktobra 1912.

Živku đuroviću – poginuo u Kolubarskoj bitci novembra 1914.

Veselinu Saviću – ratnom zatočeniku logora Nežider u Mađarskoj 1915-1918.

Milenku Ostojiću – naredniku Konjičke divizije, koji je osam godina ratovao, poživeo 100 godina i nama praunucima pričao kako je na Kumanovu 1912, sabljom razgonio Turke na buljuke, uz večiti nauk kako se voli naša majka Srbija.
……………………………………………………….

Literatura:

Dimitrije Bogdanović – Knjiga o Kosovu: http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/knjiga_o_kosovu/index_c.html

Delovanje Ujedinjenog kraljevstva : http://www.rozanehmagazine.com/NoveDec05/AzarbayeganPart1.html

Dragoljub R. Živojinović – Velika Britanija i srpsko pitanje na Berlinskom kongresu 1878. godine: http://www.rastko.rs/istorija/delo/10076

Vladimir ćorović – Istorija srpskog naroda: http://www.rastko.rs/istorija/delo/10076

Kosta Nikolić – Londonski pakt 1915. i granice Srbije: http://www.rastko.rs/istorija/delo/11012

Adolf Blanki -Izvestie o stanju naroda u evropskoj Turskoj: http://www.rastko.rs/istorija/delo/12915

Fond Slobodan Jovanović