*
U središnjem delu opština Ivanjica, Sjenica, Kraljevo, Novi Pazar i Raška nalazi se visoko izdignuta planina Golija, koja pleni svojim reljefom, klimom, hidrografijom, florom i faunom. Planina Golija predstavlja neprocenjivo prirodno bogatstvo i ako se uzme u obzir činjenica da je jedini rezervat biosfere u našoj zemlji, njena istinska vrednost dobija pravi značaj. Golija je jedna od najlepših i šumama najbogatijih planina u Srbiji. Nalazi se 40 km jugozapadno od Ivanjice i 32 km severno od Novog Pazara i pruža velike mogućnosti za odmor i rekreaciju u gotovo netaknutoj prirodi. Golija je u obliku potkovice u dužini od 32 km i okružena je na severu planinom Jelicom, na istoku Kopaonikom, Čemernom i Radočelom, na zapadu Javorom, na jugu Zlatiborom, Jadovnikom i visoravni Pešter. Ograničena je dolinom Ibra na istoku, Raške i Ljudske reke na jugu, Moravice na zapadu i središnjim delom reke Studenice na severu i severozapadu. Bitnu odrednicu položaja Golije čini neposredan kontakt na istoku sa Ibarskom magistralom, koja povezuje Beograd sa Kosmetom, Makedonijom i Crnom Gorom i poprečna magistralna saobraćajnica Raška-Novi Pazar-Sjenica, na jugu. Najbliža veza sa Zapadnomoravskom magistralom je od Ivanjice, preko Požege. Ibarskom dolinom prolazi železnička pruga Kraljevo-Raška-Priština. U Parku je 2002. godine živelo 7.950 stanovnika, odnosno 14.752 stanovnika u 49 sela – KO, odnosno 64 naselja i zaseoka koja su obuhvaćene granicom istraživanja. Gustina naseljenosti je 16 st./km². Po popisu iz 2011. broj stanovnika je smanjen za 20 procenata.
Prirodne turističke vrednosti
Golija pripada unutrašnjoj zoni Dinarskog planinskog sistema. Pruža se u pravcu zapad-istok. Reljef se može podeliti na dolinsko-brdski, prelazni i planinski. Razuđen je, sa plodnim zemljištem, bogatim i raznovrsnim biljnim i životinjskim svetom, izuzetnom očuvanošću izvornih prirodnih i kulturnih vrednosti. Golija slobodno može nositi epitet vazdušne banje u kojoj se razlikuju tri klimatska pojasa. Dolinski sa brdskim, obuhvata prostore do 700 m nadmorske visine, a karakteriše se umereno-kontinentalnom klimom modifikovanom uticajem okolnih planina. Prelazni, obuhvata prostor između 700—1300 m nadmorske visine, sa dugim i oštrim zimama i kratkim, svežim letima. Zime su sa dosta snežnih padavina, a leta sa toplim danima i svežim noćima. Planinski, obuhvata prostore sa nadmorskom visinom preko 1300 m. Karakterišu ga oštre i hladne zime i kratka prohladna leta.
Hidrografska mreža planine Golije, koja pripada Crnomorskom slivu, veoma je razvijena i gustina mreže se procenjuje na preko 2100 m/km². Na Goliji se nalazi izvorište Moravice (izvire na nadmorskoj visini od 1425 m i spušta se na nadmorsku visinu od 396 m) i Studenice (izvire na nadmorskoj visini od 1500 m i spušta se na nadmorsku visinu od 629 m). Golijska reka i Jabukovački potok, koji razdvajaju Goliju i Javor, sastaju se ispod Gleđice i obrazuju Moravicu. Moravica kod Međurečja prima sa leve strane Nošnicu, kod Bukovice, Bukovicu, a nešto severnije Grabovicu. Desne pritoke su joj Pakašnica, Manjanski i Budoželjski potok, Lučka, Marina i Lišanska reka. Studenica skuplja vodu istočnog dela Golije, a izvorišta su joj na Odvraćenici koja je dobila naziv jer vodu izvora „odvraća“ u tri sliva i u Čestim vrelima. Kod Devića prima Brusničku reku. Probijajući se između Golije i Radočela, uliva se u Ibar kod Ušća. Na platou iznad ove bistre i čiste hladne reke izgrađen je velelepni manastir Studenica.
Pored reka, na Goliji su značajna i jezera. Jezero na Okruglici „Nebeska suza“ nastalo je posle jednog zemljotresa u Rumuniji 1974. godine. To je najveće jezero u Moravičkom kraju. Jezero ispod Crepuljnika, koje je potpuno zaraslo u tresavsku vegetaciju nosi naziv „Košaninovo jezero“. Ime je dobilo po poznatom botaničaru, akademiku Dr Nedeljku Košaninu, rođenom u ovom kraju. Zanimljiv fenomen vezan je za ovo jezero: kada su kišni dani nivo vode u jezeru opada, a kada je sunčano vreme jezero nadolazi. Inače, jezero je gotovo potpuno zaraslo u travu i tresavsku vegetaciju. Ono se sastoji od dva jezera, velikog i malog, oblika elipse. Dajićko jezero (Tičar jezero) se nalazi u gustoj četinarskoj šumi, neposredno pored asfaltnog puta za Bele Vode (30 km udaljeno od Ivanjice). Za njega su vezane mnoge legende. Za Tičar jezero vezuje se i naučni rad Dr Nedeljka Košanina i Radovana Ršumovića.Tičar jezero je u osnovi trouglasto i dugo je 10—15 metara. Ranije je bilo mnogo veće i oticalo je u reku Pakašnicu. Obrazovano je od atmosferskih voda i jezerska voda je vremenom rastvarala stene na svom dnu, tako da se basen jezera udubljivao dok nije dopro do izdani odakle i danas dobija vodu i tako se održava. Dajićko jezero je tresetište koje se polako pretvara u baru. Šumari kažu da su 60-ih godina postojala tri nivoa jezera, i da je imalo redovan dotok vode. Kada je pored jezera izgrađen put Ivanjica-Sjenica, voda koja se slivala u jezero počela je da otiče kanalom, a jezero da se smanjuje.
Park prirode je prostor dobro očuvanih prirodnih svojstava voda, vazduha i zemljišta, preovlađujućih prirodnih ekosistema i bez većih degradacionih promena predeonog lika i u celini predstavlja značajni deo očuvane prirode i zdrave životne sredine. Na prostoru planina Golije i Radočela ustanovljen je Park prirode Golija Uredbom Vlade Srbije iz jula 2001. godine i razvrstan u I kategoriju zaštite kao prirodno dobro od izuzetnog značaja, na 75.183 ha („Službeni glasnik RS“, br. 45/01). Na predlog Zavoda za zaštitu prirode Srbije, komitet MAB/UNESCO je u okviru Parka prirode od 75.183 ha proglasio rezervat biosfere „Golija-Studenica“ na prostoru od 53.804 ha. Razlozi leže u ispunjavanju tri osnovne komplementarne funkcije: funkcije zaštite, funkcije razvoja i funkcije logističke podrške.
Proučavati floru i vegetaciju planine Golije i iskazati njenu vrednost sa aspekta zaštite prirode, predstavlja pravi izazov i nadahnuće za svakog botaničara. Povoljni edafski, hidrološki i klimatski uslovi i diseciran reljef sa dubokim dolinama uslovili su veliku raznovrsnost flore i vegetacije ovog planinskog prostora. Od ključnog značaja za prostor su raspoloživi prirodni resursi, budući da obimom, raznovrsnošću i specifičnošću predstavljaju osnovni kriterijum za uspostavljanje posebnih režima zaštite, korišćenja i upravljanja. Evidentirano je oko 20 šumskih zajednica. Do sada je na Goliji zabeležena 1091 vrsta živog sveta. Obrasla je bukovom šumom na severnim, severoistočnim i istočnim ekspozicijama. Ispod pojasa bukve nalazi se pojas hrasta. Iznad pojasa bukve nalazi se pojas mešovitih, bukovo-jelovih i bukovo-smrčevih šuma, zatim subalpijski pojas smrčeve šume i na kraju planinski pašnjaci. Zanimljivi su varijeteti smrče koji neodoljivo podsećaju na omoriku, a dva takva primerka rastu pored Golijske reke i zaštićeni su. Veoma je, za razliku od drugih krajeva, rasprostranjeno šumsko šiblje: leska, dren, glog, kleka i zelenika, a na Goliji raste i crvena zova. Šume su bogate šumskim voćem (borovnica, jagoda, malina, kupina, ribizla i ogrozd).
Na Goliji je evidentirano više od 45 vrsta drveća, pri čemu se konstatuje visok stepen očuvanosti prirodnog sastava. Evidentirano je prisustvo plemenitih lišćara: planinskog javora, gorskog javora, belog jasena, planinskog bresta, poljskog bresta, mleča itd. Pored neplanske eksploatacije, Golija je ostala bogata šumom, tako da se u nekim delovima mogu naći stabla visoka 40 m. Kao što svaki prostor ima svoj simbol i svoje obeležje, za Goliju se može reći da je centar reliktnih biljnih vrsta i carstvo planinskog javora (Acer heldreichi), koji ovde gradi svoje najlepše i najočuvanije lišćarske i lišćarsko-četinarske šume. Sa aspekta zaštite planinskog javora i njegovih zajednica, od velikog značaja je činjenica da je ova vrsta preživela ledeno doba i da je u svom izvornom obliku danas fragmentarno očuvana, ali je i ugrožena vrsta. Ne treba zanemariti ni podatke o konstatovanih 117 vrsta i varijeteta algi, 40 vrsta mahovina, 7 vrsta lišajeva i 75 vrsta gljiva. Prostor Golije odlikuje refugijalni karakter staništa što je omogućilo opstanak tercijarne flore. Golija sa planinom Tarom predstavlja refugijum tercijarne flore u Srbiji i značajna je kao centar genetske, specijske i ekosistemske raznovrsnosti na Balkanu i u Evropi.
Park prirode Golija je prebogat divljači i njime danas krstarelovci na vukove, lisice, divlje svinje, medvede, jazavce, jelene i zečeve. Lovište Golija obuhvata površinu od 32.507 ha, nadmorska visina je od 600—1833 m, pa se ubraja u grupu visokoplaninskih lovišta. Zbog prisustva 95 vrsta ptica, Golija je jedna od veoma važnih planinskih ornitoloških evropskih centara. Njihovo prisustvo u različitim tipovima staništa, pokazuje koliko je raznovrstan svet ptica.
Antropogene turističke vrednosti
Kulturno-istorijske vrednosti Golije karakterišu brojni tragovi kulturno-istorijskog nasleđa. U selu Kumanica na 16 km jugozapadno od Ivanjice, u pravcu prema planini Goliji u blizini stare zapuštene vodenice-potočare, nalazi se stari kameni most preko reke Moravice. Nemoguće je utvrditi ko je i kada podigao ovaj most u selu Kumanici. Sudeći po njegovoj tehnici, on bi mogao biti građen u isto vreme kad i mostovi u Prizrenu, što znači u XV veku. U tradiciji ovog kraja most postoji pod nazivom „Rimski most“, premda u njemu nema ničeg rimskog. Opet, s obzirom na stari put, koji je najkraća spona Sandžaka i Srbije, moguće je da u narodu živi pamćenje na ostatke nekog puta iz rimskog vremena, pa je pretpostaviti da je na ovom istom mestu bio i most. U podnožju Golije nalaze se ostaci srpske srednjovekovne države: prestonica Ras, gradovi Maglič i Brvenik, manastiri Sopoćani, Đurđevi Stupovi i Studenica. Sama Golija vladarima nije bila zanimljiva, ali je narodu uvek pružala sigurno utočište. Manastir Studenica je osnovan krajem XII veka, kao glavna zadužbina rodonačelnika dinastije Nemanjića, Stefana Nemanje, da bi vremenom postao najznačajniji duhovni centar nove srpske srednjovekovne države i sa najvećim uticajem na društveni i kulturni razvoj zemlje. U XII i XIII veku, u kompleksu manastira se nalazilo 13 crkava sa pratećim objektima, od kojih su do danas ostale očuvane samo tri: Bogorodičina crkva, crkva Svetog Nikole i crkva Svetog Joakima i Ane. Manastir Studenica je jedna od najvrednijih građevina u stvaralaštvu srpskog naroda i jedno od najznačajnijih središta srednjovekovnih zbivanja. Od 1986. godine nalazi se na listi UNESKO-a kao objekat svetske kulturne i prirodne baštine (zaštitom obuhvaćen prostor oko 262 ha).
Manastir Gradac je podignut 1268. godine. Zadužbina je kraljice Jelene Anžujske, princeze francuskog porekla i žene kralja Uroša. U selu Gradac, nedaleko od sela Devići, nalazi se Gradački krst neuobičajeno velikih dimenzija na kome su ranohrišćanski simboli i slova ispisana 1662. godine. Iste godine podignut je najstariji krajputaš u Moravičkom kraju, posvećen knezovima Milošu i Zahariju. Manastir Pridvorica se nalazi u Pridvorici, 28 km jugoistočno od Ivanjice. Po arhitektonskim karakteristikama tipičan je predstavnik srednjovekovne raške škole. Pominje se u Nemanjinoj povelji, što znači da je veoma star. Manastir Kovilje se nalazi u istoimenom naselju, ali nije utvrđeno da li je naselje dobilo ime po manastiru ili manastir po naselju. Udaljen je 30 km od Ivanjice idući na jug. Ova srednjovekovna građevina sa delimično očuvanim freskama potiče sa kraja XII i početka XIII veka, ali to još nije pouzdano utvrđeno. Najbolje je očuvana freska „Isus Hristos Pantokrator“, čiji se likovi odlikuju monaškim karakterom i ukazuju da je freska nastala početkom XIII veka. Manastir čine crkve Svetog Arhangela Gavrila i Svetog Nikole. Kovilje se prvi put pominje 1606. godine u Kruševačkom pomeniku, a 1651. godine pomenut je u jednom zapisu. Na Goliji se organizuje nekoliko tradicionalnih kulturnih manifestacija sa ciljem očuvanja izvornog melosa, humora, narodne nošnje i običaja Moravičkog kraja kao što su : Zvuci Golije, Javora i Mučnja, tradicionalni narodni sabor na Tičar jezeru (21. jula), narodni sabor u Kumanici, Manifestacija kulinarstva u selima Golije koja se održava u Pridvorici, Hajka na vuka i dr.
U granicama Parka prirode Golija do sada su zaštićeni: Strogi prirodni Rezervat Jankov kamen (površine 8,50 ha), Strogi prirodni Rezervat iznad Ljutih Livada (površine 30 ha), Prirodni prostor oko nepokretnog kulturnog dobra manastira Studenica (površine 269,34 ha) i Spomenik prirode Stablo Zelenike u porti manastira Studenica. Saobraćajna izolovanost, ekonomska nerazvijenost, izrazita depopulacija i nizak socijalni standard stanovništva su glavni faktori koji su uticali na očuvanost prirodne i životne sredine Parka prirode Golija. Prostor Parka prirode Golija je zoniran u tri stepena zaštite, koji su mozaično raspoređeni. Prirodno dobro Golije čine 18 lokaliteta pod režimom prvog stepena zaštite, 20 lokaliteta sa režimom drugog stepena zaštite i prostor na kome je ustanovljen treći stepen zaštite. Pored ovih lokaliteta, granicama Parka prirode Golija obuhvaćen je i zaštićen prirodni prostor oko manastira Studenica, na kome važe režimi utvrđeni Odlukom o utvrđivanju granica neposredne okoline i zaštite prirodnog prostora manastira Studenica.
Materijalna baza turizma na Goliji nije na zavidnom nivou. Iako pruža ogromne mogućnosti za razvoj turizma, nedostatak i neuređenost smeštajnih kapaciteta predstavlja jedan od važnijih problema sa kojima se suočava ovaj prostor. Hotel „Golijska reka“ udaljen je 260 km od Beograda i 40 km od Ivanjice. Prilaz ovom hotelu je sa puta Ivanjica-Bele Vode. Neposredno ispred Belih Voda odvaja se desno put dužine 8,5 km koji vodi do samog hotela. Raspolaže sa 94 ležaja. Na žalost, većim delom godine hotel je zatvoren i preti da bude zapušten. U srcu Golije, na nadmorskoj visini od 1400 m, na udaljenosti od 100 m od ski lifta, na brdu Dajići, nalazi se kuća za odmor porodice Luković iz Ivanjice. Kuća raspolaže sa tri četvorokrevetna apartmana sa najvišom kategorijom. Na 18 km od Ivanjice ka vrhu Golije, na 920 m nadmorske visine, nalazi se vila Avramović, okružena stoletnim šumama i pašnjacima. Raspolaže sa 4 dvokrevetne sobe i apartmanom sa 5 ležaja. Vila Selena u selu Rudno na Goliji nudi dva objekta za izdavanje koji se nalaze u dvorištu porodične kuće pa se doživljava pravi utisak življenja na selu. U podnožju Golije, na putu Međurečje-Rimski most, na sopstvenoj parceli u selu Komadine, Draško Milosavljević, stolar iz Ivanjice, počeo je gradnju turističkog etno kompleksa „Golijski konaci“. Etno kompleks se nalazi na 650 m nadmorske visine, a od Ivanjice je udaljen 13 km i nalazi se na regionalnom putu koji vodi do Parka prirode i Rezervata biosfere Golija. Na sve četiri strane pruža se pogled na raskošnu prirodu. Kompleks čine dve komforno opremljene šestokrevetne brvnare sa po dve spavaće sobe, dnevnom sobom,
kuhinjom, kupatilom i terasom i tri četvorokrevetna bungalova.
Master plan razvoja turizma na Goliji sa poslovnim planom donet je krajem decembra 2007. godine. Prema planu Golija će svoj uspeh graditi kroz inovativan, ali održiv razvoj, čime daje dugoročnu korist svim ključnim subjektima i prvenstveno svim stanovnicima ovog prostora. Uzimajući u obzir resurse, atrakcije i atribute Golije, predlog Master plana je da se konkurentsko tržišno pozicioniranje Golije bazira na bogatstvu prirodnih i kulturnih resursa, istoriji, tradiciji i identitetu destinacije, jer to omogućava integraciju ovih elemenata i njihovo oblikovanje u diferencirana iskustva, proizvode i aktivnosti. Veći deo smeštajnih kapaciteta, kao i pratećih objekata u turističkoj funkciji, biće lociran disperzno po prostoru plana, uz koncentracije u turističkim centrima i u pojedinim naseljima. Osnovni proizvodi koje će turistička destinacija Golija nuditi svojim gostima su: Biodiverzitet i ekologija; Aktivnosti u harmoniji sa prirodom; Doživljaj ruralne Golije; Studenica i kultura; Odmor i rekreacija; Život na planini.
Čudnovata priroda, bogata kultura i jedinstvenost prostora Parka prirode Golija stvara sliku pravog Golijata među planinama Srbije, sa ogromnim potencijalima budućeg razvoja. Golija je deo zaštićenog prostora, te kao takva svoj razvoj mora ostvarivati tako da valorizuje bogatstvo prirodnih i kulturno-istorijskih elemenata prostora, a da istovremeno neguje i štiti ta svoja bogatstva. Otežavajuća okolnost za razvitak turizma na Goliji oduvek je bila saobraćajna infrastruktura, odnosno njeno nepostojanje ili loše stanje. Početkom ove decenije počela je više da privlači pažnju i poglede pojedinaca, pa je iz godine u godinu sve veće interesovanje za gradnju vikendica, ugostiteljskih objekata i skijališta. Ali, i pored svega toga, treba pronaći pravi način kako navesti što veći broj turista da poseti Goliju, stvoriti prepoznatljiv imidž, jer danas je veoma teško suočiti se sa konkurencijom, a planinski centri poput Kopaonika, Zlatibora odavno predstavljaju atraktivna i nezaobilazna mesta za odmor, kako zimi, tako i leti. Javno dobro kao što je Golija mora predstavljati strateški interes za državu, koja tom razvoju i zaštiti mora konkretno i aktivno da doprinosi. Za Goliju mnogi ne znaju, pa tako ni koji su njeni potencijali. Prvi koraci su napravljeni, ali da bi postala ozbiljan turistički centar biće potrebno još dugo
koračati.
Ivana Baković
kliknite za PDF fajl
