Mnogo veća u odnosu na druge, arhitektonski skladna i vrlo uređena porta srpske Saborne crkve u Sentandreji, u svom okrilju čuva više od tri veka staru istoriju Srba sa prostora Karpatskog basena, delom i Balkanskog poluostrva. Jedinstven kompleks koji obuhvata keliju patrijarha Arsenija III čarnojevića, spomen-bistu svetog cara Lazara, dvor Budimskih episkopa, biblioteku, Eparhijski arhiv i Srpsku crkveno-umetničku zbirku, smeštene u pet objekata na jednom mestu, nijedna verska konfesija na svetu nema.
Po bogatstvu fondova i slojevitosti sadržaja, posebno mesto među muzejima i umetničkim zbirkama ne samo u Mađarskoj, nego i u Evropi, zauzima – Srpska pravoslavna crkveno-umetnička zbirka! Osnovana 1964. godine kao muzejska ustanova Srpske pravoslavne eparhije budimske, čiju osnovu je činila vladičanska riznica u Sentandreji, ona se razvijala sakupljanjem značajnog umetničkog blaga koje se stvaralo vekovima i nalazilo u hramovima Eparhije. Sabiranjem, pre svega, ikona i raznih bogoslužbenih predmeta, zbirka u Sentandreji je postepeno izrasla u – najveću riznicu pravoslavnih crkveno-umetničkih starina u Mađarskoj!
Nema klima-uređaja
Za razliku od bezbednosne zaštite eksponata koja je na potrebnom nivou, mikroklimatski uslovi ne odgovaraju nivou koji zahteva održavanje ovako vrednih predmeta! Nema, naime, klima uređaja! Ventilacija u dvospratnom Muzeju obavlja se običnim otvaranjem zaštitnih prozora, a dodatno provetravanje otvaranjem još i pomoćnih vrata?! Da bi temperatura bila optimalna u svim godišnjim dobima, osoblje tokom zime ili letnjeg perioda ulaže ogroman napor da bi dodatno zagrevalo ili pak hladilo prostorije! Ne zna se da li je veći problem kupovina šest klima uređaja ili – participacija plaćanja potrošene struje pošto erkondišni „gutaju“ kilovate, ali mikroklimatski uređaji moraju pod hitno da se montiraju! I Srbija i Mađarska iz godine u godinu ponavljaju priču o davanju materijalne pomoći da se to pitanje pod hitno reši, ali sve završava samo na – obećanjima.
– Reformatorskom zaslugom patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente i podrškom budimskog episkopa Dionisija Novakovića, u eparhiji su tokom 18. i u prvim decenijama 19. veka bili angažovani najznačajniji srpski slikari kasnobaroknih i klasicističkih stilskih opredeljenja, većinom školovani na Likovnoj akademiji u Beču, koji su osim ikonostasa slikali i veći broj pojedinačnih ikona i portreta – kaže za „Vesti“ istoričar umetnosti Kosta Vuković, kustos pomenutog muzeja u Sentandreji.
Važno je istaći i to da Srpska crkvenoumetnička zbirka obuhvata i prikazuje samo jedan deo umetničkog blaga eparhije, dok se preostale starine čuvaju u četrdesetak srpskih crkava koje i danas postoje u Mađarskoj! Osnovni fond zbirke (koja ima 1.000 eksponata, od kojih je 300 u depou!) daje sveobuhvatni pregled razvoja umetnosti u eparhiji.
Teško je klasifikovati sadržaj zbirke po reprezentativnosti, jer je svaki eksponat autentičan. U zbirci su ikone Bogorodice Putevoditeljke, Isusa Hrista Svedržitelja, Bogorodice živopisni istočnik, Bogorodice sa Hristom, Svetog Georgija, Sabora arhistratiga Mihaila, Arhiđakona Stefana i Krštenja Hristovog. Tu je i nekoliko Putira u pozlaćenom srebru, dva srebrna Okova Jevanđelja, pozlaćeni drveni Krst sa raspećem, liveno Kandilo u srebru, posrebreni drveni Krst Prestoni…
Milion posetilaca
Na izložbi „Dva milenijuma hrišćanstva na Starom kontinentu“ održanoj 2002. godine u Vatikanu, ceo pravoslavni svet u Evropi predstavljali su – bogoslužbena knjiga „Kijevski paterik“ i eksponat „Darohranilnica“ iz Srpske crkveno-umetničke zbirke u Sentandreji. Ovu izložbu je tokom jubilarne proslave uživo videlo blizu milion ljudi, što je bila izvanredna prilika za novom afirmacijom srpskih crkveno-umetničkih ostvarenja! Srebrna „Darohranilnica“ sa pozlaćenim aplikacijama, visine 54 cm, koju drže četiri anđela i koja se odlikuje vitkim baroknim oblicima, sa zvonikom i dva kubeta, izrađena je za manastir Grabovac neposredno posle podizanja nove manastirske crkve.
– Posebno mesto ipak ima Lovranski kodeks, najstarija rukopisna knjiga o Budimskoj eparhiji, ispisana na pergamentu u prvoj polovini 14. veka (a sačuvan je i nekadašnji list zadnje korice sa tekstom iz 13. veka!), kao i đurska ikona Bogorodice Odigitrije slikana 1660. godine – ističe Vuković, uz napomenu da, iako je stalna postavka Zbirke otvorena 1999, a godišnje je pogleda preko 15.000 turista, ona se uvek osvežava novim eksponatima, kako bi zadržala aktuelnost. Isto tako, Muzej učestvuje i na drugim privremenim izložbama u Mađarskoj. Trenutno ima 20 izloženih eksponata na ekumenskoj izložbi u dvorcu u Kesthelju. Ovu izložbu koja traje do kraja 2006. godine, već je videlo oko 100.000 turista, pretežno stranih. Predmeti iz Srpske crkveno-umetničke zbirke pozajmljeni su i za izložbe u Balašađarmatu i Miškolcu, a u ovom trenutku ih ima i u dva najelitnija budimpeštanska muzeja – Mađarskom nacionalnom muzeju i Muzeju lepih umetnosti!
Restauracija
Inače, restauracija i konzervacija ikona i bogoslužbenih predmeta radi se postepeno. Najčešće po prioritetima – vrednosti eksponata, stepenu oštećenosti i kvoti pribavljenih finansijskih sradstava koja se obezbeđuju (najčešće!) na konkursima koje raspisuje Državni ured za etničke i nacionalne manjine u Mađarskoj i – privatne fondacije.
Majstori
– Među tim majstorima posebno treba istaći Ostoju Mrkojevića, zografa Mitrofana, ikonopisce iz Banata Nedeljka Popovića i Georgija Ranitea, Jovana Popovića, Stefana Teneckog, Vasu Ostojića, Jovana četirevića Grabovana, Teodora Simeonova, Pavela đurkovića iz Baje, budimskog slikara Mihaila Živkovića, i uticajnog novosadskog majstora Arsenija Teodorovića, vodećeg predstavnika srpskog klasicističkog slikarstva. NJihovi radovi i slikarska dela ostalih majstora koji su na prostorima Ugarske u tom periodu stvarali, čine značajnu celinu u Crkveno-umetničkoj zbirci – kaže kustos Vuković.
