Prilikom nedavnog boravka u Berlinu, kao i svaki turista, autor ovih redova obišao je različite muzeje i izložbe. Berlin je prepun muzeja, galerija, izložbenih prostora, putujućih izložbi i spomenika. Da su se Nemci suočili sa svojom prošlošču, pogotovo onom najcrnjom, iz Prvog i Drugog svetskog rata, vidi se na gotovo svakom koraku, maltene u svakoj ulici – table sa imenima ubijenih u racijama, mesta odakle su odvođeni Jevreji i komunisti, spomenici žrtvama…
Mesto koje u Belrinu svakako treba obići, kada su u pitanju muzeji, jeste Nemački istorijski muzej (nemački: Deutsche Historisches Museum). U njemu je izložena celokupna istorija Nemačke, ali i značajan deo evropske i svetske istorije, od praistorije do današnjih dana. Jedan deo izložbenog prostora, posvećen Prvom svetskom ratu, zanimljijv je posebno za ljude iz Srbije. U ovom odeljku Nemačkog istorijskog muzeja se, uz predmete i dokumenta koji su vezani za ratna dešavanja 1914-1918, nalazi i jedna interaktivna mapa preko koje klikom miša na računaru za svaku zemlju mogu da se vide precizni podaci o toku rata, bitkama i drugim važnim događajima.
Međutim, u tim podacima nešto, narodski rečeno – ne štima, kada je reč o Srbiji. Među podacima koji se odnose na Srbiju navedeno je da je Srbija u Prvom svetskom ratu izgubila otprilike 250.000 vojnika i otprilike 300.000 civila. Da oči ne varaju, dokazuje i slika koju je autor ovih redova tada načinio, a na kojoj se jasno vide ovi podaci (pogledati sliku). Sabiranjem procena poginulih vojnika i stanovnišva dolazi se do broja 550.000 što je gotovo upola manje od procena koje se iznose u istorijskoj literaturi koja se bavi ratnim dešavanjima na prostoru Srbije u Prvom svetskom ratu. Prema procenama koje se u srpskoj, ali i relevantnoj međuunarodnoj istorijskoj literaturi ističu, Srbija je izgubila između milion i sto i milion i trista hiljada ljudi, odnosno oko 26 procenata tadašnjeg stanovništva.
Ovo, međutim, nije jedini slučaj da se podaci iz nemačkih muzeja ne poklapaju sa zvaničnim podacima i stanovištima iz istorije. Zanimljiv je i sledeći primer koji se odnosi na jednu, čini se politički ne tako bitnu oblast – sport.
Svakako jedno od najupečtaljivijih i najpopularnijih mesta za posetu u Berlinu je izložba Topografija terora (nemački: Topographie des Terrors) koja je smeštena na mestu na kojem je nekada bilo sedište tajne policije i SS-a. Pored brojnih fotografija koje su izložene, među kojima je i slika Ernesta Vainemana, čelnika Gestapoa u Beogradu, kako potkraj rata sedi zavaljen u stolicu sa unukom u krilu (posle je uhapšen i osuđen), nalazi se i fotografija čuvenog američkog atletičara Džesija Ovensa sa Olimpijskih igara u Berlinu 1936. Fotografija na kojoj je Ovens (koji je četiri puta u raznim disciplinama trijumfovao na tim Olimpijskim igrama) u razgovoru sa nemačkim atletičarom Luzom Longom, privlači pažnju tekstom koji je ispod nje dat, a koji pobija dosadašnje stavove da je Hilter odbio da preda medalju Afroamerikancu, tvrdeći upravo usprotno. Tekst ispod fotografije, u prevodu na srpski, glasi: Olimpijski pobednik u skoku u dalj Džesi Ovens (desno) sa osvajačem srebrne medalje Luzom Longom, 4. avgusta 1936. Svetsko javno mnjenje je Hitlerov propust da Ovensu čestita na pobedi protumačilo kao rasizam. Zapravo, predsednik Međunarodnog olimpijskog komiteta (MOK) je zamolio Hitlera da ne čestita osvajačima medalja lično, pošto je to bilo protiv pravila MOK-a.
Dakle, proizilazi da je Hitler hteo da čestita ali da mu ljudi iz Olimpijskog komiteta nisu dozvolili?
Ovaj podatak je zanimljiv utoliko što je široj javnosti poznata upravo suprotna verzija priče. Napisane su brojne knjige i snimljen je nemali broj dokumentarnih filmova koji su Hitlerovu odluku da ne čestita Ovensu uzeli kao primer rasizma nacista. Prema onome što je o ovom slučaju napisano navodi se da je Hitler hteo da iskoristi Olimpijske igre u Berlinu 1936. kako bi prikazao fizičku superiornost arijevske rase. Iako je Nemačka zaista i osvojila najviše medalja na ovim igrama, na sjaj tog rezultata senku je bacio uspeh Afroamerikanca koji je se pokazao superiornim u odnosu na ostale takmičare, uključujući i arijevce.
Džesi Ovens je na Olimpijskim igrama u Berlinu uzeo četiri zlatne medalje. Taj podvig nije ponovljen do Olimpijskih igara u Los Anđelesu 1984, kada ga je dosegao čuveni Karl Luis.
Zanimljivo je, međutim, da i sam Ovens u svojoj autobiografiji Priča Džesija Ovensa navodi da je Hitler ustao i mahnuo mu kada je prolazio pored svečane lože i da mu je ovaj uzvratio, ističući da su hroničari preterali u lošem prikazivanju nemačkog firera.
Šta je ovde, zapravo, po sredi? Prekrajaju li Nemci savremenu istoriju, ili se radi o neujednačenostima i nepreciznostima u samim istorijskim podacima?
Prema mišljenju dr Milana Ristovića, profesora Filozofskog fakulteta sa katedre za istoriju, među nemačkim istoričarima ima različitih stavova i mišljenja kako o sopstvenoj prošlosti tako i onoj drugih evropskih naroda, uključujući i odnos nemačke politike prema Balkanu i Srbiji. Oni nisu nikako jednoobrazni i deo su složenih uticaja koje trpi svaki pojedinac u društvu, uključujući i istoričara čija je dužnost da se, koliko je to moguće, odbrani od upliva trenutne politike. Otuda i pojava da su i neki od vrhunskih autoriteta za istoriju Prvog svetskog rata i u Nemačkoj pod uticajem događanja 1990-ih izvršili korekcije nekih svojih ranijih stavova o ulozi Srbije.
– Navedeni podaci iz berlinskog muzeja su po mom sudu, pretpostavljam, pre proizvod neujednačenosti podataka koji se navode u literaturi nego namere da se žrtve umanje. Tumačenje koje dato uz brojeve je korektno. U nekim drugim ključnim muzejskim institucijama u Evropi, uključujući i vodeće vojne muzeje, često nema gotovo ničega o ulozi Srbije u Prvom svetskom ratu, osim ako ne računamo nikada dokazano, dovođenje u vezu sa atentatom u Sarajevu.
Ristović ukazuje da ne postoji potpuna saglasnost ni u domaćoj literaturi oko broja žrtava.
– U Maloj prosvetinoj enciklopediji dat je podatak o 400.000 vojnika i 640.000 civila ubijenih i umrlih u Prvom svetskom ratu, kod različitih autora nalaze se različite procene. U poslednjem francuskom izdanju Male Larusove ilustrovane enciklopedije stoji da je Srbija izgubila 400.000, u istorijskom atlasu koji je objavio L’ Mond diplomatik data je druga, drastično manja cifra- 80.000! O podacima na različitim veb-stranama da i ne govorimo.
Ristović naglašava da je jedini moguć odgovor oko ovog pitanja, kao mnogih drugih koja stoje i dalje otvorena, nastavljanje ozbiljnih istraživanja Prvog svetskog rata, tragom koji su postavili ugledni istoričari starije generacije, Andrej Mitrović, Milorad Ekmečić.
– Takođe, dostupnost relevantnih i validnih rezultata srpske istoriografije je strancima veoma ograničena-osim onih retkih koji govore i razumeju naš jezik. Tek kvalitetnim prevodom i objavljivanjem u inostranstvu oni postaju dostupni stranoj stručnoj i ostaloj javnosti. Kao pozitivan primer navešću prevod ključne sinteze o Prvom svetskom ratu profesora A. Mitrovića Veliki rat Srbije 1914-1918 koja je objavljena na engleskom jeziku 2007. kod britanskog izdavača, i ima izuzetno pozitivan prijem u naučnim krugovima. To je najbolji i najobjektivniji odgovor, ističe istoričar Milan Ristović.
Nemci, u međuratnom periodu, negativno pisali o ulozi Srbije u Prvom svetskom ratu
Govoreći o tome kako nemačka istoriografija gleda na ulogu Srbije u Prvom svetskom ratu, istoričar Milan Ristović kaže:
– Uloga Srbije u Prvom svetskom ratu u negativnom kontekstu je bila naglašavana u nemačkoj javnosti u međuratnom periodu, u sklopu diskusija o krivici za izazivanje rata. U savremenoj nemačkoj istoriografiji je u radovima ozbiljnih poznavalaca balkanske istorije, kada se radi o Prvom svetskom ratu, prisutna jedna u većini slučajeva, objektivna slika, uključujući i navođenje broja ratnih žrtava.
Tako, da navedemo samo dva primera: u svojoj Istoriji Jugoslavije, objavljenoj prošle godine Mari-Žanin čalić, profesor Univerziteta u Minhenu, navodi broj od 1,2 miliona žrtava, dodajući i broj civilnih i vojnih invalida. Od nje je ove podatke preuze i Holm Zundhauzen, čije je knjiga nekim svojim stavovima i ocenama izazvala negativne reakcije domaćih istoričara i javnosti. Ovaj nevedeni broj žrtava je preuzet iz radova srpskih istoričara, pre svega koleginice Danice Milić.
Treba radi korektnosti navesti, da je problem broja žrtava u oba svetska rata ostao u našoj istoriografiji nerešen na zadovoljavajući, naučni način, prvenstveno zbog toga, što je i posle Prvog i posle Drugog svetskog rata bio pod jakim uticajem politike. To je, kao što je poznato, stvaralo i danas stvara prostor za različita nagađanja i spekulacije.
