Da li znamo kako izgleda kokarda
U poslednjoj deceniji 20. veka kada se konačno nazirao kraj komunizma u našoj napaćenoj zemlji u javnost su ponovo počele da izviru kokarde. Sitni prodavci na ulicama krišom su ih prodavali i govorili kako su to “one prave“, kako je “baš ovu nosio Kalabić… đujić… Račić…. DRAŽA!?“. A koje su i kako izgledale te prave? Pokušaću da u daljem tekstu objasnim uz dodatak koji objašnjava kakvu je kokardu nosio general Draža Mihailović, kada je nosio, a kada ne.
Prvi put su kokarde počeli nosti srpski četnici u Staroj Srbiji početkom 20. veka. Da napomenem u tom delu, još uvek zaostalom pod Turskom zarad Srbije borili su se četnici, zarad Bugarske komite, a zarad Grčke andarti. Jedno vreme četničke i komitske grupe su bile “saveznici“ tako da je malo ko pravio razliku. Dešavalo se da su neke komite (Bugari) čak zimovale u Beogradu.
Kokarde su rađene sa lobanjom i ukrštenim kostima uz heraldičku traku sa natpisom “Sloboda ili smrt“ (komite su imale istu kokardu samo uz natpis “Svoboda ili smrt“). Srpska vojska je tada nosila kokarde (ako ih možemo tako nazvati) jajastog oblika sa crvenom pozadinom koja se nastavljala u trobojku idući ka rubu. Unutar kokarde bilo je stilizovano slovo “P“ sa krunom i rimskim 1 (Petar Prvi), u Kraljevini Jugoslaviji “A“ sa rimskim 1 (Aleksandar Prvi) i “P“ sa rimskim brojem 2 (Petar Drugi). Tek u Kraljevini Jugoslaviji počele su se nositi kokarde sa vencem (vidi sliku). Još uvek ne uspevam da pronađem podatke ko ih je nosio, ali biće da su ih nosili viši oficiri, od majora pa naviše. Na snimcima predaje jugoslovenskih generala u Aprilskom ratu vide se te kokarde na njihovim šajkačama. Ta kokarda je sačinjena od dvoglavog orla sa štitom u kome su srpski, hrvtaski i slovenački grb tj. jugoslovenski, a preko štita stilizovano “P“ sa rimskim 2. Nisam naišao na kokarde sa slovom “A“ i rimskim 1 – što znači da su uvedene tek posle smrti kralja Aleksandra. četnička organizacija iz Oslobodilačkih ratova nastavila je u međuratnom periodu da neguje svoja obeležja: kokarde i zastave sa lobanjom. Na sahrani vojvode Stepe Stepanovića 1929. prisustvovala je delegacija ovog pokreta sa zastavom sa lobanjom.
Većina oficira JVuO tj. četničkih oficira nosila je kokarde sa vencem. Međutim, na fotografijama generala Mihailovića tokom celog rata primeđuje se kokarda sa lobanjom i ukrštenim kostima. Jedan od najboljih komandanata, potpukovnik Nikola Kalabić nosio je kokardu koja je na sebi imala samo četiri ocila. Vojvoda đujić je nosio kokardu bez krune sa lobanjom dok orao drži mačeve u kandžama. Postoji jedna njegova fotografija na kojoj pored te kokarde na svom odelu (tačnije jeleku) nosi kokardu sa vencem. činjenica je da su srbijanski četnici (četnici koji su delovali na prostoru “Nedićeve Srbije“) verovali i borili se za obnavljanje Jugoslavije dok su prekodrinski četnici gledali samo srpski interes, jer su na svojoj koži osetili grešku te Jugoslavije (izdajstvo i genocidnost ustaša i delom muslimana). Sam general Mihailović bio je deo generacije koja je stvarala i do smrti branila Jugoslaviju. Zvanična zastava Vrhovne komande bila je jugoslovenska trobojka, zastava 41. pešadijskog puka Druge armije, dok je pak zastava Limsko-sandžačkih četničkih odreda majora đurišića bila crna sa lobanjom i ukrštenim kostima. Međutim, Drugi ravnogorski korpus majora Predraga Rakovića posedovao je 2 zastave srpske vojske iz Prvog svetskog rata. Zanimljivo je da je protojerej Budimir Sokolović, verski referent Vrhovne komande nosio je pravoslavni krst sa lovorovim vencem umesto kokarde.
Ipak, u tim trenucima kada se stvarao pokret nije bilo vremena za “isterivanje maka na konac“. Važno je bilo uzeti pušku u ruke i boriti se, a veliki broj je čak nosio samo šajkače ili šubare bez oznaka i bio u svojoj svakodnevnoj odeći tako da nije ličio na vojsku. Borba protiv okupatora i stradanja naroda bila je iznad problema o simbolima, oznakama i sl. U izveštajima obaveštajnih savezničkih oficira govori se da je odeća Ravnogoraca “vešto sklopljena“ od starih jugoslovenskih i srpskih odela, zarobljenih nemačkih, bugarskih, ustaških i običnih seoskih svakodnevnih nošnji.
Kokarda generala Mihailovića
O tome kakvu je kokardu nosio general Mihailović možemo zaključiti samo preko fotografija. Analizu njegove kokarde niko nikada nije izvršio, jer i nije bilo u žaru interesovanja. Danas kada se po Srbiji i emigraciji pojavljuju razne “originalne“ kokarde poželjno je to učiniti.
Dražina kokarda najbolje se vidi na priloženoj fotografiji. Fotografija je načinjena na Ravnoj Gori 1943. Pošto je Draža do juna bio u Crnoj Gori i Sandžaku (tačnije do sredine maja u Lipovu kada se sklonio ispred nemačke potere u Srbiji u vreme operacije “Švarc“) fotografija je načinjena u drugoj polovini 1943. godine. Fotografisao ga je Aca Simić, službeni fotograf Drugog ravnogorskog korpusa, koji je i danas, hvala Bogu, još uvek u životu. Vidi se da je kokarda na podlozi koja je najverovatnije prišivena uz šajkaču. Takođe se primećuje i da je vrlo grube obrade tako da je teško primetiti lobanju na malom formatu, ali uz sasvim malo uvećanje može se lako uočiti. Kada pogledamo njegovu fotografiju posle zarobljavanja 1946. možemo primetiti istu kokardu. Tokom suđenja Draži je zabranjeno da nosi svoju šajkaču sa kokardom dok su partizanske sudije, tužioci i ostali službenici dolazili sa svojim “titovkama“. Iz ovoga sledi da je Draža nosio kokardu sa lobanjom u periodu od 1943. do 1946.
Sada bi trebalo utvrditi koju je i kakvu kokardu nosio do leta 1943. i da li je uopšte nosio. Na jedinoj fotografiji iz maja 1941. na Ravnoj Gori vidi se Dražina kokarda, ali je fotogarija veoma malog formata, a i vrlo oštećena tako da možemo samo pretpostaviti da je to zvanična kokarda jer Dražu vidimo u oficirskoj unifromi. Znači da je sa celom svojom oficirskom opremom dospeo do Ravne Gore. Na drugoj fotografiji iz 1941. tačnije od 6. septembra 1941. Draža svoju šajkaču najverovatnije drži u ruci dok stoji u stavu “mirno“ u čast rođendana Kralja Petra Drugog, tako da se ne može videti kokarda. OStaje samo da poverujemo da je kao viši oficir (tada pukovnik) nosio zvaničnu verziju kokarde. Poznato je da je posle operacije “Mihailović“ i prelaska u “duboku ilegalu“ počeo da se oblači kao svaki srpski seljak (čakšire, košulja, gunj, šubara) da se ne bi razlikovao od ostalih i bio primećen od mnogobrojnih potera. U to vreme je pustio i bradu. Njegovu šajkaču sa kokardom zamenila je crna šubara. Dok na fotografijama sa narodom u Dragačevu proleća 1942. vidimo Dražu bez kokarde, Stanojlo Plazina iz Drugog ravnogorskog pokreta kaže za Dražu prilikom njegovog dolaska na čemerno za Vaskrs 1942. sledeće: “…Obučen u narodnu nošnju, seljačka šumadijska odeća sa šubarom i amblemom na glavi. Na nogama nosi opanke sa kaišima koji opasuju seljačke vezene čarape…“ (S. Plazina “Sa Jelice planule varnice“ str. 137-138). Postoji takođe slika gde Draža nazdravlja sa jednom seljankom i seljakom za koju se veruje da je načinjena uoči njegovog polaska u Crnu Goru juna 1942. gde na šubari nema kokarde (priložena slika). Na slikama tokom celog rata Dražu nijednom ne srećemo sa opancima (kako navodi Plazina) već sa vojničkim alpskim čizmama (tokom 1941) i cokulama i vunenim čarapama tokom ostalih ratnih godina. Na slici sa Vilijemom Bejlijem (William Bailey) u Lipovu, kraj Kolašina, koja je načinjena februara 1943. Draža na šubari nema kokardu. Iz ovoga sledi da je Draža tokom 1941. godine nosio šajkaču sa kokardom, najverovatnije oficijalnom verzijom jugoslovesnog orla sa stilizovanim “P“ i rimskim 2. Zatim zaključujemo da je tokom cele 1942. i prve polovine 1943. nosio kako šubaru bez kokarde tako i seljačku narodnu nošnju zbog skrivanja od neprijatelja. Iz ranijeg izlaganja smo zaključili da je od sredine 1943. nosio kokardu sa lobanjom i ukrštenim kostima. Sledi da je samo 1941. godina delom misterija.
Što se tiče ostalih obeležja i amblema, Draža je tokom rata sa sobom nosio orden Belog orla sa mačevima. Ostalo ordenje je 1941. godine u doba mira poslao iz Mostara svojoj porodici. Draža nije zarobljen sa svojim ordenom iz jednostavnog razloga jer ga je prikačio svom sinu Vojsilavu na grudi i sa njim ga sahranio na Zelengori, maja 1945. Orden se vidi na Dražinim grudima na fotografiji od 6. septembra 1941. gde stoji sa Dragišom Vasićem u čast rođendana Kralja Petra. Sa Dražom je od važnijih obeležja zarobljena zastava 41. peš. puka koja je bila prva zastava na Ravnoj Gori, ali njena kasnija sudbina nije poznata. Najverovatnije su je komunisti uništili. Tokom rata je nosio narednik-vodnik Boža Perović, a vidimo ga i na fotografijama sa zatvaranja Svetosavskog kongresa 28. februara 1944. godine.
Posle ovog teksta iskreno se nadam da je istorija kokarde kako srpske tako i jugoslovenske (koju je nosio veći deo oficira i vojnika Jugoslovenske vojske u Otadžbini tj. četnika) daleko svetlija od one kakva je pisana proteklih pola veka po scenariju “najvećeg sina naših naroda i narodnosti“ samozvanog “maršala“ Tita.
Miloš Mitić – Cile četnik
Leskovac
mamb@ptt.yu
