Ucenje i djelo oca Justina predstavljaju duhovni temelj buduceg, još veceg znacaja ovoga manastira, koji s pravom u pravoslavnom svijetu nosi epitet „biser u ruci Božjoj i parce raja na zemlji“.
Manastir Celije na lijevoj obali rijeke Gradac, oko 6 km jugozapadno od Valjeva, zahvaljujuci prije svega svojoj duhovnickoj aktivnosti, koja se posebno razvila u vrijeme kada je njegov duhovnik bio otac Justin (Popovic), i danas uživa neprikosnoven ugled u vascijelom pravoslavnom svijetu.
Zajedno sa manastirom Lelic, poznatom po drugom velikom duhovniku – vladici Nikolaju (Velimirovicu), ovaj manastir s pravom smatraju pravom duhovnom prestonicom srpskog naroda. Današnji znacaj ovog svetilišta je u stvari samo produžetak onog znacaja koji je ovaj manastir imao u vrijeme Karadordeve Srbije, s kojom se zajedno uzdizao i padao. Danas mu se sa proširenjem njegove kulturne i duhovne djelatnosti opet vratio onaj stari sjaj.
Istorija
Tacno vrijeme nastanka ovog manastira nije sasvim poznato. Prema istorijskim podacima zna se jedino da potice iz srednjeg vijeka. Narodno predanje njegovo osnivanje vezuje za kralja Dragutina, koji je od 1282. do 1316. godine upravljao ovim krajevima.
U doba turskog ropstva Celije su više puta rušene i paljene. Duhovnici ovog manastira bili su istaknuti narodni prvaci i njihova aktivnost je, naravno, smetala Turcima, kao i svim kasnijim neprijateljima srpstva i pravoslavlja.
U XVIII vijeku manastir igra znacajnu ulogu u životu Valjevske nahije. U vrijeme Karadordevog ustanka, 1804. godine, knez Aleksa Nenadovic i vojvoda Ilija Bircanin medu prvima su posjeceni od dahija, a zajedno s njima i arhimandrit Rafailo, poznatiji u narodu kao Hadži Ruvim. Manastirski konaci su služili kao vojna bolnica sve do pada Karadordeve Srbije.
U XIX vijeku u Celijama je osnovana osnovna škola, medu prvima u Srbiji. U ovoj školi je vladika Nikolaj (Velimirovic) „prvi bukvar ucio“ i Celije cijelog života u srcu nosio kao prvu ljubav prema Bogu i rodu.
Manastir je 1837. godine pretvoren u parohijsku crkvu, što je ostao sve do 1928. godine, kada je odlukom Svetog arhijerejskog sabora pretvoren u ženski manastir.
Crkva
Crkva manastira Celije posvecena svetim Arhandelima, poput drevnih bazilika sagradena je u obliku lade. Dužina te lade je 18 metara, širina sedam, a visina krova je 11 metara. Kube je devetostrano, u cast svetih devet andelskih cinova.
Porta stare crkve ogradena je jednostavnom ogradom, koja je produžena i prema manastirskom konaku i novoj crkvi-kapeli. U porti se nalazi zvonik i nekoliko starijih grobova, medu kojima je, sjeverno od oltara, i grob vojvode Ilije Bircanina. Južno od oltara nalazi se grob prepodobnog oca Justina (Popovica).
Zbog burnih istorijskih dogadaja, koji nisu poštedjeli manastir i njegove svetinje, od starih crkvenih vrijednosti malo toga je do danas sacuvano. Sacuvan je ostatak jednog ikonostasa sa dobro ocuvanim dvjerima i prestolnom ikonom iz 1816. godine – rad Jeremije Mihailovica, ikonopisca iz Bajevca. Ikona Sabor svetih Arhangela, koja potice iz 1790. godine, rad je Karadordevog vojvode Petra Molera. Ovo je najstarija ikona u manastiru. Prestona ikona Hrista Spasitelja i prestona ikona presvete Bogorodice, kao i dvjeri Blagovijesti, takode poticu iz XVIII vijeka i rad su ikonopisca Jeremije Blagojevica.
Sacuvan je i Hadži-Ruvimov prestolni krst, izrezbaren u drvetu, postavljen u metalni okvir s postoljem sa još dva manja rucna krsta slicne izrade.
Knjige
Mnoge stare knjige iz Celija imale su burnu sudbinu. Dosta ih je sacuvano na drugim mjestima, a u ovom manastiru još se cuvaju: Božestvenaja skrižalj, Veliki trebnik, Sledovni pslatir, Pentikostarij, Cvetni triod, Oktoih, Strasno evandelje, Svetog pismo Starog zaveta na crkvenoslovenskom jeziku. Sve ove knjige poticu uglavnom iz XVIII vijeka.
Najstarija knjiga je Božestvenaja skrižalj. To je zapravo Novaja skrižalj ruskog patrijarha Nikona iz XVII vijeka. Ovu knjigu kupio je crnogorski vladika Danilo Petrovic kada je 1715. godine boravio u Rusiji. O tome govori zapis na jednoj cistoj stranici poslije sadržaja, koji možda potice iz pera samog vladike Danila. Nije sigurno kako je ova knjiga dospjela u manastir, ali se pretpostavlja da se to dogodilo izmedu 1766. i 1785. godine. Medu najstarije knjige spadaju i dva mala mineja za mjesece mart i novembar. Sudeci po nacinu štampanja, vrlo malom formatu i zapisima, oba mineja poticu najkasnije iz prvih decenija XVIII vijeka. Pretpostavlja se da su štampani u Veneciji. Oktoih, koji je štampan u Moskvi 1764. godine, kupljen je za crkvu u Sevojnu 1781. godine. Prvi put se spominje u manastirskom protokolu iz 1849. godine. Veliki trebnik je štampan u Rusiji u drugoj polovini XVIII vijeka, a postao je svojina manastira prije 1814. godine. Pentikostarij je priložen u manastir Celije 1798. godine. U manastiru se nalazi još jedna knjiga koja ima istorijsku vrijednost. To je Sveto pismo Starog zaveta na crkvenoslovenskom jeziku, koje je nekada pripadalo proti Matiji Nenadovicu.
Ava Justin
Snažan pecat licne harizme na manastirski život ostavio je arhimandrit dr Justin (Popovic) – Ava Justin, bivši profesor Teološkog fakulteta. Pošto je od ateistickog režima 1946. godine uklonjen sa katedre, postao je duhovnik ovog manastira. Otac Justin završio je dva fakulteta: teološki i filozofski. Govorio je tecno cetiri jezika (grcki, ruski, njemacki i engleski), a u prevodu je koristio 11 rjecnika. Osim velike ucenosti, posebno treba istaci Avin isposnicki i molitvenicki duh. Svakodnevno je služio svetu liturgiju do same smrti, moleci se za spasenje vascijelog roda ljudskog. Ava Justin, roden na Blagovijesti 1894. godine u Vranju, zbog cega je na rodenju dobio ime Blagoje, na Blagovijesti 1979. godine se i upokojio u manastiru Celije. Na njegovom grobu, kako je sam želio, nalazi se samo kameni krst i cvijece. Svojim nasljednicima Ava je ostavio testament da objave njegova djela, s tim da cist prihod ide u fond „Sveti Jovan Zlatousti“, s ciljem podizanja trioltarnog hrama u cast svetog Save – centralni oltar, svetog Justina Filozofa – južni oltar, svete Marije Egipcanke – sjeverni oltar, i to u manastiru Celije, ako bude bilo moguce.
Iza sebe je ostavio obimno, cudesno i bogonadahnuto djelo teološkog, filozofskog i bogoslužbenog karaktera u obimu od 33 toma, kao i 12 tomova Žitija svetih, prvi put priredenih na srpskom jeziku.
Po testamentalnoj želji Ave Justina krajem 2000. godine rješenjem Ministarstva kulture Srbije osnovana je zadužbina „Sveti Jovan Zlatousti“, sa sjedištem u duhovnoj biblioteci „Otac Justin“, u Valjevu.
Nasljednici testamentalne volje oca Justina jesu mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, episkopi Atanasije, Artemije, Irinej, Igumanija Glikerija i clanovi Savjeta zadužbine, koji donose odluku o radu zadužbine i ostvarenju njenih ciljeva.
Ucenje i djelo oca Justina predstavljaju duhovni temelj buduceg, još veceg znacaja ovog manastira, koji s pravom u pravoslavnom svijetu nosi epitet „biser u ruci Božjoj i parce raja na zemlji“, i, zajedno sa Lelicem zbog drugog njemu ravnog duhovnog velikana Vladike Nikolaja, jeste istinska duhovna prestonica srpskog naroda.
Duhovni napredak manastira ogleda se i u brojnom monaštvu.
U manastiru danas ima 25 monahinja, koje, pored osnovnog monaškog zavjeta, licnim primjerom i opštim trudoljubljem vrše svojevrsnu misiju spasenja mnogih vjernih duša. Iz celijske obitelji poniklo je još 10 ženskih manastira, pa je zato s razlogom nazvan rasadnikom monaštva. U svom dušebrižnickom radu manastir se posebno istakao u godinama ratnog stradanja srpskog naroda od 1991. do 1999, kada je pružio pomoc mnogim izbjeglicama i porodicama nastradalih.
