Manastir Hilandar leži u šumovitoj dolini na severoistočnom delu Atonskog poluostrva. Od pristaništa, koje se nalazi nedaleko od esfigmeskog, pešice je do manastira potrebno oko četrdeset pet minuta, a putovanje brodom od Jerisosa traje sat i po. Manastir je od Zografa udaljen dva, a od Kareje šest sati hoda.
Pokušaji da se značenje imena izvede iz takvih sklopova kao što su „chilies antares“, što znači „hiljadu magli“, ili „chilioi andres“, što znači „hiljadu ljudi“, detinjasti su i izvan domena nauke o jeziku. Prvobitni naziv, manastir Helendare, koji su Srbi promenili u Helandar, u vezi je sa jednom vrstom teretnog broda iz vizantijskog vremena, koja se zvala „chelandion“. Manastir je to ime dobio ne zato što bi oblikom podseća na brod već zato što ga je osnovao monah koji je, u svetovnom životu, imao neke veze s takvim brodovima, bilo kao graditelj bilo kao kapetan, pa su ga otuda zvali heladarom.
Manastir je među najstarijima na Svetoj Gori. Na jednom aktu iz 1015. godine, sedamnaesti se po redu potpisao „Jevstatije, monah i iguman Heland…“, što bi se moglo dopuniti kao „Helandariju“, ako bi, ovakva, gramatički moguća, rekonstukcija bila tačna to bi značilo da je manastir tada postojao. čini se da je manastir nastao krajem Dž veka, a da je njegov osnivač bio Georgije Helandar, pisac jedne zvanične svetogorske isprave iz tog perioda.
Manastir je neprekidno postojao, ničim se posebno ne odlikujući, oko dva stoleća. Godine 1141. zastupao ga je monah Simeon, koji je potpisao jedan dokument Velike lavre. Pokraj DžII veka, monaški život je počeo da privlači pažnju Srba. Grčki kaluđeri dospeli su u njihovu sredinu u pratnji Jevdokije, kćeri potonjeg cara Aleksija III Anđela, koja se udala za srpskog kraljevića Stefana, naslednika velikog župana Stefana Nemanje. Jedan od prvih uspeha ovih monaških prosvetitelja bio je to što su ubedili najmlađeg Nemanjinog, Rastka da napusti svetovni život kako bi prešao na Svetu Goru i tamo se zamonašio. Učinivši to 1193, on je monaški put započeo u manastiru Pantelejmonu. Potera koju je bio poslao Rastkov otac bila mu je na tragu i spremna da ga na silu vrati kući, ali je on predupredio te namere. Popevši se na zidine manastira., bacio je poteri svoje zlatotkano prinčevsko ruho i kosu koju su mu postrgli na njegov zahtev, uz reči: „Odnesite sobom ovo kao potvrdu da ste me našli živog, pod imenom Sava, monah Božiji.“ Pošto je proveo kraće vreme u Vatopedu, Sava je od Opštine dobio keliju u Kareji, gde mu se kasnije nije pridružio otac Stefan Nemanja. Veliki župan je prethodne godine bio odstupio s prestola i povukao se u manastir Studenicu kao monah Simeon, dok je njegova žena Ana takođe navukla rizu kao monahinja Anastasija.
Pošto je srpskih kaluđera na Svetoj Gori bivalo sve više, i ako su želeli da imaju sopstveni manastir, zamolili su svog tasta Aleksija, koji je tada već bio postao car, da Vatopedu dodeli mali manastir Hilandar, kako bi mogli da se tamo nastane kao zavisni monasi. Svetogorski prot Gerasim , međutim, kao i igumani mnogih manjih manastira, koji su bili protiv da veliki manastiri preuzimaju male, založili su se za to da Hilandar ostane samostalan. To je delovalo nas cara, pa je dvojici Srba plemenitog porekla dopustio da manastir dobiju kao nezavisan i da u njemu za kaluđere primaju svoje zemljake:
„Kako bi primali one od srpskog roda koji žele da se posvete monaškom životu … poput Gruzijaca i Amalfićana.“
Iz ove odredbe u zlatopečatnoj povelji može se zaključiti da su krajem DžII veka samo dva manastira na Svetoj Gori bila u rukama negrka – Gruzijski Iviron i italijanski, koju su držali kaluđeri iz Amalfija, a da je treći upravo tada nastajao. Iz ovog proizilazi da su se manastiri Zograf i Pantelejmon tada još uvek smatrali grčkima.
Drevna veza između dva manastira, manastirskog doma Vatopeda i kćerinske hilandarske kuće, i danas se po tradiciji neguje poštovanjem običaja da na praznik jednog od manastira predstavnik onog drugog bude u ulozi glavnog služećeg.
Tipik, koji je Sava napisao ugledajući se na pravilnik o životu u manastiru Bogorodice Dobrotvorke u Carigradu, uvodi otuda preuzetu novinu da se postavljaju dva manastirska čelnika – iguman, za duhovne stvari, i ekonom, za administrativna i poslovna pitanja. Po smrti igumana, njegovo mesto je zauzimao ekonom, a bratstvo se sastajalo da bi izabralo novog ekonoma.
Simeon je umro 1200, a Sava je njegove mošti preneo u Studenicu šest godina kasnije. Iako se Sava vratio u Hilandar, nije tu ostao zauvek. Sem što je morao naći vremena da miri braću koja su se gložila oko prestola , konačno se vratio u domovinu pošto je bio odlučio da srpskom narodu ustroji crkvenu organizaciju. Godine 1219, nikejski patrijarh posvetio je Savu za prvog srpskog arhiepiskopa.
Kaluđera u Hilandaru bivalo je svi više, zbog čega su manastiru pripajana manja monaška staništa, počevši od Ziga, pa do Vasilija Velikog, Kumice i drugih. Kasnije je Hilandar dobijao znatna sredstva od careva iz kuće Paleologa,od srpskih vladara Milutina i Dušana, kao i od Mare Branković, žene sultana Murata.
Otuda je manastir bio u stanju da podnese štete koje je trpeo od gusarskih upada. Posebno je vilikodušan bio Marin doprinos, koji je priticao od 1430, pa skoro do kraja DžV veka. Na taj način je obezbeđeno da manastir bude više nego pun srpskih monaha.
Premda nije bio potpuno pošteđen turskih pritisaka, Hilandar nije izgubio svoje visoko mesto u hijerarhiji svtogorskih manastira, a čak ga je možda i popravio, budući da ima dokumenata o poreskim procenama na kojima je hilandarski potpis treći , odmah posle predstavnika Lavre i Vatopeda.
Od samog nastanka, manastir je izrastao u važno , a ponekad zapravo i jedino , duhovno i kulturno središte srpskog naroda. Monasi koji su u njemu sticali obrazovanje stizali su do dostojanstva vladika i patrijarha, dok su drugi postajali prosvetitelji i pisci . Njihova dela, kako izvorna tako i prevedena, doprinela su razvoju društvenih ustanova u Srbiji i podizanju opšteg intelektualnog nivoa naroda.
Od sredine DžVI veka došlo je do postepene promene u nacionalnom sastavu bratstva: Srba je bivalo sve manje, kako zbog seobe naroda na sever, tako i zbog islamizacije stanovništva. Od tada se u Hilandaru povećavao broj bugarskih monaha , koji će, početkom DžVIII veka, već preuzeti potpunu kontrolu. Upravo u Hilandaru je živeo i delovao slavni bugarski monah Pajsije, čije je delo Istorija Bugarskog naroda izvršilo presudan uticaj na razvoj nacionalnog osećanja kod Bugara uopšte.
Manastir je pretrpeo dva velika požara, 1722. i 1891, ali se oba puta dosta lako oporavio. Isto važi i za nevolje prouzrokovane najezdom turske vojske u vreme grčkog ustanka. Poseta srpskog kralja Aleksandra Obrenovića označile je sudbinsku prekretnicu za Hilandar. U vreme velikog suparništva među pravoslavnim narodima oko zauzimanja mesta na Svetoj Gori, manastir je od kralja dobio ogromnu finansijsku pomoć, a srpski monasi počeli su da pristižu u sve većem broju, tako da je uprava nad Hilandarom ubrzo ponovo prešla u srpske ruke.
Hilandarski monasi bili su među nosiocima borbe da se Sveta Gora, posle oslobođenja Makedonije 1912, uključi u područje grčkog suvereniteta; činjenica je da je u to vreme na dužnosti svetogorskog prota bio Srbin.
Prvobitno mala monaška naseobina , Hilandar se , prerastavši u manastir zlatopečatnom poveljom Aleksija III, brzo peo u svetogorskoj hijerarhiji. U Antonijevom tipiku (1394), on se našao na četvrtom mestu, koje je zadržao do danas. To znači da je on prvi u četvrtoj grupi od po četiri manastira, te da svake pete godine iz svojih redova daje protepistata. Iako je 1866. bio prihvaćen kao opštežiteljan, on je, zbog nesloge među monasima, zadržao idioritmijski režim, koji se održao sve do pre kratkog vremena. Hilandar danas ima oko dvadeset monaha u samom manastiru i još toliko u skitovima, kelijama i na metosima. Po bogatstvu u zemljišnjim posedima na Svetoj Gori, manastir zaostaje samo za Velikom Lavrom.
Idući od pristaništa ka manastiru, posetilac najpre nailazi na Milutinov pirg, kulu koji je sagradio kralj Milutin, jednu od najkarakterističnijih na Svetoj Gori. U sklopu manastirskih zidina postoje još dve odbrambene kule, od kojih je onu istočnu započeo sam sveti Sava. Plan manastirskog kompleksa ima oblik nepravilnog višeugaonika.
Glavna crkva bila je izgrađena na osnovama prvobitne u vreme podizanja manastira, krajem DžII veka, ali je ta zgrada zamenjena novim na početku DžIV stoleća. Od nekadašnje crkve sačuvao se divni beli mermerni pod, koji u sredini ima veliki krst okružen mozaičkim trakama. Živopis je rađen 1315, ako se računa po portretu kralja Milutina kao šezdesetpetogodišnjaka, koliko je u to vreme bio star. Iako su ove freske na nesreću preslikane 1801. godine, ipak nisu potpuno uništene. Pozniji umetnik je išao preko prvobitnog živopisa liniju po liniju i boju po boju, tako da je njegov posao bio zapravo restauratorski, a stare slike se mogu razaznati. Neki delovi su ostali netaknuti, a neke druge freske su nedavno očišćene, pa se umetnost drevnih majstora može videti u svoj veličini. Delikatnost oblika, pokret i dramski kvalitet podsećaju na stil fresaka u Protatskoj crkvi, iz istog perioda, što sa izvesnošću ukazuje da je umetnik pripadao Panselinosovoj školi. Drevni ikonostas u duborezu, izuzetnog kvaliteta, nastao je 1774. godine.
Iza igumanskog prestola, među molitvenim naslonima, nalazi se srebrni sarkofag svetog Simeona, iz kojeg raste loza. Ona je probila zid i na južnoj strani crkve još uvek donosi plod, koji pomaže nerotkinjama.
Od portativnih ikona u glavnoj crkvi poseban pomen zaslužuje Bogorodica Trojeručica, postavljena iznad igumanskog prestola: prema predanju, ta je ikona čudotvorno izlečila Jovana Damaskina „kojem je zbog spletki ikonoborca Lava bila za kaznu odsečena ruka“. Tusu još Bogorodica popska i Bogorodica Akatistna.
Manastir ima jedanaest paraklisa u krugu kompleksa , i još dva izvan . Svi sem jednog ukrašeni su freskama, od kojih neke potiču čak iz DžIV veka. Crkvica Bogojavljenja na manastirskom groblju takođe ima veoma zanimljiv živopis. Otprilike u sredini porte, severno od glavne crkve, nalazi se krstionica, čija je kupola oslonjena na osam stubova. Izgrađena je u DžVIII veku, a oslikana freskama 1847. Trpezarija je pravougaona zgrada, sa dva ispusta i dva ulaza. Ona se oslanja na zapadni odbrambeni zid i postavljena je tačno naspram glavnog ulaza u crkvu. čitava površina zidova podrivena je freskama koje je 1623. godine radio srpski ikonopisac Geogrgije Mirofanović. Međutim, ispod ovog živopisa, a posebno na zidu iznad severnog ispusta , otkrivene su starije freske, koje potiču s početka DžIV veka. Očevidno se sa zidnim slikama u trpezariji dogodilo se što i sa onima u glavnoj crkvi.
Dragocenosti se čuvaju u oltaru glavne crkve i u riznici, koja je smeštena u naročitu zgradu. U crkvi, sem ikona o kojima je upravo bilo reči ili onih koje nisu pomenute, postoji veliki broj skupocenih predmeta, svetiteljskih moštiju, dva krsta načinjena od ostataka Prvobitnog (poklona cara Jovana Vataca), zatim krst ukrašen dijamantima a delovi Trnove Krune, Trske i Hristovog Ogrtača, oltarske zavese koje su Jefimija (1399) i Anastasija (1556) vezle zlatom na svili i još mnoge odežde i liturgijski sasudi.
U riznici i biblioteci čuvaju se i druge portativne ikone, od kojih se bar sto pedeset odlikuje posebnom umetničkom vrednošću; neke potiču iz iz DžIII, ako ne iz DžII veka, premda je većina novijih. Ističu se Hristos Pantokrator, jedna mozaička i jedna slikana ikona Bogorodice Putevoditeljke, zatim Bogorodice koja doji malog Hrista, mozaička ikona Jovana Hrizostoma, likovi jevanđelista, Vavedenje Bogorodičino u hram, ikone Arhanđela, Jovana Krstitelja, Petorice Mučenika, svetih „Teodora i prepodobne Marije Egipatske.
U riznici su pohranjeni čaša od slonovače iz koje je pio car Dušan, vladičanska štaka Sinesija Živkovića, Uglješin diptih, jedan diptih s minijaturama, drugi iz 1548, kao i kameje s predstavama Hrista, Bogorodice i svetog Dimitrija. U manastirskoj biblioteci čuva se jedna od najbrojnihih svetskih zbirki slovenskih rukopisa: Tamo se nalazi oko osamsto deset kodeksa, od kojih je četrdeset na pergamentu. Ovome treba dodati sedam grčkih i pet slovenskih svitaka. Neki rukopisi su ukrašeni minijaturama, uglavnom zaglavljima i inicijalima. Sa ikonografskog stanovišta naročito je zanimljiv diptih iz DžIII veka, koji se čuva u riznici, a sadrži dvadeset četiri prizora iz života Hristovog, po dvanaest na svakoj strani.
Postoji i oko dvadeset hiljada štampanih knjiga , koje su uglavnom na slovenskim jezicima i čuvaju se u drugom delu manastira.
U arhivu ima oko trideset raznih dokumenata, uglavnom na grčkom, među kojima su i zlatopečatne povelje o osnivanju manastira. Tu su smešteni i dokumenti na srpskom, turskom, moldavskom, ruskom i bugarskom jeziku.
Hilandar ima veliki broj – oko dvadeset pet – nezavisnih kelija. U jednoj od njih , keliji Svete trojice na putu za Zograf, u apsidi paraklisa mogu se videti ostaci fresaka iz DžIII veka. Kelija Svetog Stefana nalazi se na brdu Samariji, dok su ostale u samoj Kareji ili rasute po njenoj okolini. Posebno je značajna Tipikarnica, kelija Svetog Save, u koju je , prema predanju iz Palestine preneta ikona Bogorice Mlekopitateljnice. Manje od sata hoda na severozapad od kareje nalazi se Molivdoklisija, u kojoj su vredne freske u kritskom stilu, delo Zorzesa iz 1537. kao i jedan divan, bogato ukrašen ikonostas iz DžVII veka.
Hilandaru je ostalo nekoliko od ranije mnogobrojnih metoda. Jedan od njih, Kumica, udaljen je od manastira oko dva sata hoda, i nalazi se odmah uz granicu Svete Gore, dok su druga dva, Zoodohos Pigi i Kalamarija, u Kakovu kod Jerisosa, odnosno Sozopolisu na Halkidikiju.
Panajotis K. Hristu
Književne novine, Beograd
