Nasledivši kraljevstvo, Dušan je od svoje države i od osvojenih novih teritorija načinio carstvo, a sebe carem Srba i Grka. Vladao je od 1331. do 1355. godine i, da ga smrt nije pretekla, ostvario bi i san i plan da osvoji i Vizantiju. Mudru svoju vladavinu utemeljio je zakonikom, prozvanim Dušanov, koji se i danas izučava u istoriji pravnih nauka kao izuzetan.
Za vreme svoje vladavine Dušan je uzdigao i crkvu koja je od ranga arhiepiskopije prerasla u rang patrijaršije. Ali kao što je u mnogo čemu bio izuzetan, tako je od Nemanjića izuzetak i po tome što nije proglašen za svetitelja. Smatra se da su možda dva razloga uzrok tome. Jedan, krupniji, jest način njegovog dolaska na vlast, a drugi je što se u vreme kuge, zajedno sa suprugom Jelenom, sklonio na Svetoj Gori i u manastiru Hilandar. Kada su mu kaluđeri ozbiljno zamerili što ju je doveo na Svetu Goru, gde nijedna ženska noga nikada nije ni kročila, odgovorio im je da Jelena nije žena, nego carica. Crkva mu ni to izgleda nije zaboravila.
Cara Dušana Silnog nasledio je sin car Uroš Nejaki. Vladao je od 1355. do 1371. godine. Tokom decenije i po njegove vladavine osipalo se nasleđe Nemanjića da bi godinom velikog poraza u bici na Marici 1371, koja je i godina smrti cara Uroša, u trideset i trećoj godini, došlo do propasti srpskog carstva.
Poslednji na srpskom prestolu nije bio i poslednji Nemanjić po muškoj liniji. Pretekao je još Jovan, sin epirskog cara Siniše, inače polubrata cara Dušana. Jovan je umesto prestola prihvatio monaške zavete, pa je kao kaluđer Joasaf podigao zadužbinu na Velikim Meteoritima, zbog čega je nazvan Joasaf Meteorita. Umro je 1422. ili 1423. godine.
Smrću ovog poslednjeg Nemanjića ugasila se po muškoj liniji svetorodna loza. Ali je, tokom dva veka vladavine, ostavila veliki i neizbrisiv pečat srpskoj srednjovekovnoj državi i srpskom narodu.
Malo je prema kome, kao prema vlastelinskoj porodici i dinastiji Mrnjavčevića, srpska narodna epska poezija bila toliko nemilosrdana, na jednoj strani, i istovremeno toliko izdašna i blagonaklona, na drugoj. Dabome da ni za koga nije bilo toliko naklonosti koliko su narodni pevači imali za lik Kraljevića Marka. Ali, Uglješu Mrnjavčevića, strica, i Vukašina Mrnjavčevića, oca Markovog, ne samo što ih narodna epika žigoše kao najveće krivce za propast srpskog carstva, nego na njih i na njihova tobožnja nedela
baca i prokletstvo.
Borba za vlast
Izgledalo je da je sa stanovišta čuvanja južnih granica srpskog carstva pred pretećom najezdom Turaka izbor Mrnjavčevica bio najbolji, ako ne i jedini moguć. Da je kralj Vukašin ostao u dobrim odnosima sa carem Urošem dokaz je i to što je Mrnjavčević kovao i sopstveni novac, na čijoj je jednoj strani bio natpis sa imenom cara Uroša, a na drugoj njegov kraljevski.
Kralj Vukašin proširio je svoju vlast, iz prilepske oblasti, sve do Skoplja i Prizrena, pa na severu do Prištine i Novog Brda. U sukobu oko oblasti Kosova sa velikašima Nikolom Altomanovićem i Lazarom Hrebeljanovićem 1369. godine Mrnjavčevići su uspeli da ih pobede. Dok su se carevi savladari borili za teritorije, za vlast i prestiž, sve je više slabila centralna vlast srpske države.
Zašto je tako i šta je istorijska istina? I jedan i drugi Mrnjavčević, Uglješa i Vukašin, pominju se u istorijskim izvorima sredine 14. veka kao vlastelini cara Dušana i kao oblasni gospodari. Proširenje njihovih oblasti na teritoriji Makedonije i njihov lični uspon nastaje posle smrti cara Dušana Silnog 1355. godine, a za vlade njegovog sina cara Uroša Petog, koga je narodni pevac prozvao Urošem Nejakim. Možda i zato što poslednji vladar iz svetorodne loze Nemanjića ni izbliza nije imao sposobnosti svoga oca da bi mogao da sačuva granice carstva, najvećeg u istoriji srpske srednjovekovne države, a možda i zato što nije imao ni naslednika.
Tek otimanje pojedinih oblasnih gospodara za vlast i za proširenje teritorija srpski car nije bio kadar ni da predupredi, niti da spreči. Vukašin Mrnjavčević prvi se uzdigao i, kao savladar, uzvisio do kraljevskog dostojanstva 1365. godine. Izgleda uz odobrenje, kako veruje istoričar Dušan Spasić, carice Jelene, udovice cara Dušana, uz blagoslov patrijarha Save četvrtog i, razumljivo, uz saglasnost cara Uroša Petog. Tako je mogao da despotskom dostojanstvu doda kraljevsku krunu. Veruje se takode da je već tada i najstariji Vukašinov sin Marko krunisan za mladog kralja. Smatra se da je nekako u isto vreme i Uglješa Mrnjavčević postao despot i gospodar serske bolasti.
