U prvoj prostoriji muzeja počinje najstarija srpska priča od vremena svete loze Brankovića. Tu je pre svega, sećanje na njihovu zadužbinu manastir Sv. Đorđa iz 15. veka, i dve reprezentativne ikone iz manastira, koje su rađene u ukrajinskom stilu, kao i jedan bakrorez Zaharija Orfelina, na kome je predstavljena scena stradanja svetog velikomučenika Georgija.
Predstavljen je naravno i manastir Bezdin iz 15. veka, čiji je ktitor Jovan Jakšić. Tu je neizostavno i bakrorezna ploča sa ikonom Presvete Bogorodice, odnosno ikonostas iz manastira koji su radili Jakov Orfelin i Aksentije Marković. Priloženi su uz to i originalni ugovori između manastirskog bratstva i Jakova Orfelina i Aksentija Markovića o izradi ikonostasa. Portret vladike Georgija Popovića se isto tako ovde nalazi, koji je inače o samom dolasku u Temišvar 1745. godine izgradio sadašnju episkopsku rezidenciju i Sabornu crkvu.
U plavom salonu, koji se inače koristi za zvanične prijeme delegacija, izloženi su portreti episkopa temišvarskih. Ti episkopi, međutim, nisu bili jedino ovde u Temišvaru, bili su i na drugim episkopskim katedrama. Među njima, upadljiv je portret vladike Maksima Manuilovića, on je bio najpre episkop vršački, a zatim je došao kao episkop temišvarski. Zatim vladika Stefan Avakumović, njegov brat Pavle Avakumović bio je episkop aradski, a obojica potiču iz čuvene plemićke porodice Avakumović iz Sent Andreje. Tu je i vladika Pantelejmon Živković, koji je najpre bio dalmatinski episkop za vreme čuvenog progonstva dalmatinskih Srba, pa je bio episkop budimski, da bi na kraju stolovao kao episkop temišvarski od 1839. do 1850. godine.
Šta je prema Vašem mišljenju prečasni oče Jašin važno reći za vladiku Pantelejmona?
Ovde u Temišvaru stolovao je za vreme revolucije 1848. godine, kada je bio jedini crkveni velikodostojnik koji je zajedno sa austrijskim generalom Rukavinom i ostalom posadom ostao više od 100 dana u Temišvaru, braneći ga od vojske mađarskih revolucionara. Kasnije je za tu privrženost bečkom dvoru bio nagrađen zlatnom krunom i imenovan za tajnog savetnika Cara.
Gde se sada nalazimo?
Kada se radio ovaj projekat za muzej, smatrali smo da svakoj prostoriji treba dati neku idejnu funkcionalnost. Prostoriji u kojoj se sada nalazimo možemo dati funkcionalnost trpezarije. Ovde takođe imamo portrete laika, dakle onih koji nemaju sveštenički čin, potpisanih od slikara Pavla Đurkovića. Istakao bih portrete Perside Stojković, jedne od najvećih dobrotvora naše eparhije.
Sada se nalazimo u biblioteci. Kome je pripadalo ovo pravo bogatstvo vrednih i raritetnih knjiga?
Ovde su, pre svega, dva portreta ličnosti koji se čvrsto vezuju za biblioteku Eparhije temišvarske. To su vladika Petar Petrović i arhimandrit manastira Svetog Đorđa Pavle Kengelac. Za vladiku Petrovića se zna da je bio pristalica francuske prosvetiteljske misli i pristalica ideja Francuske revolucije. U njegovo vreme pojavio se Pavle Kengelac, koji se školovao u Haleu i Petrovgradu, odbranivši dva doktorata. Inače, on je napisao prvu istoriju prirode među Srbima. Vladika Petrović je, naime, video u njemu jednog od svojih naslednika i poklonio mu svu njegovu pažnju i poverenje. Na samrti, potpisao je testament u kojem je naznačio da polovina biblioteke, koja je brojala 4.000 tomova, i bila druga po veličini među Srbima, pripadne Pavlu Kengelcu. Ovaj ju je docnije preneo u manastir Šenđurac. Iz manastira Šenđurac šta se vremenom moglo spasiti preneto je ovde. Polovinu biblioteke čine bogoslužbene knjige, čuvene Srbulje iz XVI veka, i druge bogoslužbene knjige ispisane uglavnom na staroslovenskom jeziku.Svakako bih još istakao i posebni i jedinstveni portret Njegoša sa belom kamilavkom koji se nalazi ovde u biblioteci, koji je pravi umetnički raritet.
Sada se nalazimo u Sali tronova. Zašto nosi takav naziv?
Pošto su ovde portreti mitropolita karlovačkih i patrijarha srpskih, a neki od njih su ovde u Temišvaru obavljali dužnosti eparhijskog arhijereja ili administratora, otuda takav naziv. Na primer, potonji srpski patrijarh Georgije Branković obavljao je izvesno vreme i dužnost episkopa temišvarskog. Zatim, tu su i patrijarh German Anđelić, koji je izvesno vreme administrirao temišvarskom eparhijom, kao i najznačajniji žitelj manastira Bezdina arhimandrit Samuilo Maširević, koji je postao kasnije patrijarh srpski.
U sledećim prostorijama vidi se dragocena riznica bogoslužbenih predmeta i eksponata od velike kulturno-duhovne vrednosti. Kako bi ste nam sve to opisali?
Ovde je predstavljena bogoslužbena arhijerejska odežda, par insignija arhijerejskih, arhijerejske mitre i par bogoslužbenih predmeta, kao na primer pozlaćeni ručni krst i dva putira. Imamo ovde i jedan epitrahilj iz Čakova iz 1788. godine, koji je verovatno i Dositej Obradović viđao. Tu je takođe i arhimandritska palica od slonove kosti iz manastira Bezdina koja datira iz 1754. godine. Ovde je i jedna plaštanica rađena srebrnim i zlatnim vezom iz 1784. godine, i što je još vredno napomenuti tu je i jedinstveni i posebni bakrorez na svili.
Vidimo ovde i dragocene ikone iz Čakova, inače, rodnog mesta Dositeja Obradovića. Muzej nam govori da je Čakovo bilo duhovni centar srpskog nacionalnog bića u Banatu?
Većina ovih ikona je iz druge polovine osamnaestog veka. Da, to su ikone iz Čakova. Vidi se na ovim raskošnim ikonama šta je Čakovo nekada bilo i koja je bila materijalna i finansijska moć Čakova. Zapravo, Čakovo je bilo u Eparhiji temišvarskoj sedište prezviterata, odnosno bilo je vodeće mesto.
Koliko vekova zapravo, traje srpski život u rumunskom Banatu?
Još je despot Stefan Lazarević, sin kneza Lazara, koji je imao posede ovde i bio član viteškog reda „Zmaja“, osnovanog od strane Žigmunda Luksemburškog, počeo već tada da naseljava srpske porodice u ovim predelima. Međutim, ima pouzdanih svedočanstava da je bilo srpskih seoskih knezova još i pre despota Stefana na ovim prostorima. Kasnije, taj srpski elemenat je mnogo više porastao. Znamo recimo da su knez Pavle Branković, Zmaj Ognjeni Vuk i Marko Jakšić u borbi protiv Turaka u jednoj ekspediciji ovde u okolini Temišvara doselili čak 50.000 srpskih porodica.
Objasnite nam poreklo srpskog plemstva u rumunskim krajevima. Koje su to porodice bile i kakav je bio njihov uticaj?
Ako govorimo o srpskom plemstvu u Banatu, to su pre svega, potomci starih srpskih srednjovekovnih plemićkih porodica. Posle Kosovske bitke 1389. godine i turskog nadiranja prema Balkanskom poluostrvu, plemićke porodice uglavnom ostaju kao turski vazali u Srbiji, pošto su morali sačuvati posede i državu. Međutim, posle konačnog sloma Turske i smrti Bajazita u bici kod Angore 1402. godine polako se srpski plemići počinju okretati mađarskom kralju. Tada je mađarski kralj Žigmund Luksemburški u srpskoj vlasteli video odlične ratnike i odbrambeni zid između Turaka i Mađarske. Najpre je despota Stefana pozvao da uđe u njegovu službu, potom i Dmitra Mrnjavčevića, zapovednika grada Vilagoša, da bi na kraju taj poziv sledila većina srpskih velmoža. Kada govorimo o velikim porodicama koje su svojim prisustvom kroz posede i vojnim aktivnostima bile važne za Banat, to su svakako Lazarevići, Brankovići, Jakšići, Belmuževići, Crepovići, Petrovići i Ovčarevići.
