Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU), odnosno njen Odbor za proučavanje manjina i ljudskih prava, Etnografski institut SANU i Centar za istraživanje enticiteta organizuju od 26. do 29. novembra u Beogradu skup na temu „Položaj i identitet srpske nacionalne manjine u centralnoj i jugoistočnoj Evropi“. Naučni cilj skupa je da se sagleda stanje u našim društvenim naukama u vezi sa našim sunarodnicima, koji su manjina u susednim zemljama. Trebalo bi, takođe, zauzeti stav o društvenim pitanjima naše autohtone dijaspore u Rumuniji, Mađarskoj, Albaniji, i državama nastalim na prostoru bivše SFRJ, osim BiH, gde su Srbi konstitutivni narod. Na predstojećem skupu u SANU se očekuje da bude sagledano, pre svega, stanje srpskih nacionalnih manjina u etnografiji, lingvistici, antropologiji, političkim i pravnim naukama…
Promena „ić“ u „ski“
Imajući u vidu da su posle Drugog svetskog rata kompaktne etničke srpske teritorije bile koncentrisane u Skopskoj Crnoj Gori i Kumanovskoj oblasti, smatra se, po nekim nezvaničnim procenama, da u Makedoniji Srba, u stvari, ima između 200.000 i 250.000, ali da je od završetka Drugog svetskog rata, nizom postupaka makedonskih državnih organa, taj broj permanentno statistički umanjivan, čak i promenom srpskih prezimena u makedonska, tvrde predstavnici srpskih organizacija u Skoplju.
– Kao što je poznato, naše društvene nauke nemaju razvijen pristup u proučavanju etniciteta, bilo da je to dijaspora i naše manjine u svetu, ali i kada su u pitanju manjine koje žive na teritoriji Srbije, dok u ovom regionu sve druge države imaju takve institucije.
Prva je osnovana u LJubljani još 1925. godine, zatim u Zagrebu 1945. godine. Institucije koje se bave manjinama postoje takođe u Bosni i Hercegovini i Makedoniji, a da ne pričam o Mađarskoj i Rumuniji. Nama, dakle, tek predstoji da pitanje manjina sagledamo na naučno kompetentan način i da predložimo da se proučavanjem položaja naših sunarodnika u susednim zemljama bavimo na multidisciplinarni način. Jer, ako se analizira sveukupno stanje srpskih manjina u susednim državama, taj položaj nije sjajan – izjavio je za „Vesti“ dr Goran Bašić, sekretar Odbora za manjine i ljudska prava SANU, jedan od organizatora skupa.
Kulturna autonomija u Mađarskoj
Tamo gde je pravno i institucionalno pitanje srpske manjine usklađeno sa evropskim standardima, položaj je na visokom nivou, ocenjuje naš sagovornik. Naše manjine u tim zemljama imaju svoje organizacije, društvene klubove, čak su zastupljeni u parlamentu, i drugim državnim telima, kao na primer u Rumuniji. Ili u Mađarskoj, gde Srbi imaju kulturnu autonomiju, a manjinska prava koja im garantuje mađarska država realizuju preko svojih organizacija, Zemaljske ili lokalnih samouprava Srba. Moglo bi se tumačiti, kaže Bašić, da je ta situacija izvanredna, ali nema Srba. U Mađarskoj autohtona srpska zajednica broji oko 3.000 ljudi. Sa useljenicima pristiglim u poslednjih 10-15 godina, broj Srba koji žive u u ovoj susednoj državi kreće se između 7.000 i 10.000. Međutim, u srpskoj školi u Mađarskoj, od predškolskog uzrasta do gimnazijskih maturanata, ima svega oko 50 učenika. Dakle, jasno je koliki danak uzima asimilacija.
Ostavili duboku „brazdu“
Živeći vekovima u Mađarskoj, Rumuniji i Albaniji, Srbi su na tim prostorima ostavili snažan istorijski pečat. I pored svih opasnosti koje nosi asimilacija, permanentno smanjujući njihov broj, Srbi su ipak uspeli do danas da sačuvaju svoja nacionalna obeležja, kulturni i duhovni identitet, pravoslavnu veru, jezik i pismo. Srbi u ovim zemljama čine našu najstariju dijasporu u svetu, kažu istorijske činjenice.
Na teritoriji današnje Mađarske, po istorijskim izvorima, Srbi datiraju još od ranog srednjeg veka, a zabeleženo je da je sredinom 12. veka ugarski palatin, po rangu odmah iza kralja, bio Srbin Beloš, sin raškog župana Uroša I, brat kraljice udove Jelene. Potom je Jelisaveta Kotromanić bila udata za ugarskog kralja Ludovika I (1342-1382), da bi nakon muževljeve smrti četiri godine ona vladala Ugarskom. A nakon tragedije srpskih zemalja pod pritiskom otomanske imperije, počinje seoba Srba u Ugarsku, koja je trajala od 14. do 18. veka. Velike posede u Ugarskoj su imali srpski despoti đurađ Branković i Stefan Lazarević, koji su bili najmoćniji feudalci, odmah iza kralja.
Prekretnica u srpskoj istoriji bila je Velika seoba pod patrijarhom Arsenijem II čarnojevićem, 1690. godine. Tada se u Ugarsku naselilo brojno srpsko stanovništvo i u njoj će se u naredna dva veka nalaziti srpsko duhovno i kulturno središte, posebno u Sentandreji, gde je jedno vreme bilo i sedište srpskog patrijarha, adanas episkopa budimskog.
U Budimpešti je 1826. godine osnovana Matica srpska, prva srpska naučno-kulturna ustanova. U Sentandreji je, prethodno, 1812. godine osnovana i prva učiteljska škola, koja je posle nekoliko godina preseljena u Sombor. Takođe u Budimpešti su osnovane i zadužbine istaknutih Srba: Jakova Ignjatovića, Save Tekelije, Nauma i Jelene Bozda, Lazara i Sofije Dunđerski.
Nepouzdani podaci iz Albanije
Danas su u Rumuniji standardi zaštite nacionalnih manjina na zavidnom nivou. Međutim, srpska zajednica, koja je donedavno brojala oko 30.000 Srba, takođe se konstantno smanjuje i pored toga što u Temišvaru radi srpska gimnazija „Dositej Obradović“, a u srpskim naseljima u Rumuniji postoji više škola sa nastavom na srpskom jeziku.
Srbi u Rumuniji su, po istorijskim podacima, prisutni od ranog srednjeg veka i, u najširem smislu, čine najstariju srpsku dijasporu. Pominje se , čak, u nekim istorijskim izvorima, da su se Srbi zajedno sa Avarima 567. godine naselili u Pomorišje. Veće seobe Srba na područje današnje Rumunije trajale su od 14. do 18. veka, pod pritiskom turskog osvajanja Balkana.
– Bilo je nekih ideja da na skupu treba govoriti i o Srbima na Kosovu i Metohiji. Međutim, to ne dolazi u obzir, jer se držimo Rezolucije 1244 Saveta bezbednosti UN i principa da je pokrajina deo Srbije i SCG, te ne možemo govoriti o kosovskometohijskim Srbima kao manjini u sopstvenoj zemlji- kaže Bašić.
Temišvar srpski centar
U centru Temišvara smeštena je Srpska čitaonica sa više od 3.500 naslova publikacija, a gradu postoje i tri srpske crkve: Saborna crkva u centru grada, crkva Svetog velikomučenika Georgija se nalazi u predgrađu zvanom Fabrika, a crkva Svetog Nikole na putu za Mehalu. Srbi u Rumuniji, inače, imaju pedesetak crkava i pet manastira.
Posle višedecenijske prisilne albanizacije nealbanskog stanovništva u Albaniji, koje se odvijalo za vreme vlasti Envera Hodže, broj Srba, Crnogoraca i Goranaca u ovoj susednoj državi sveden je, po nekim procenama, na oko 45.000, i oni žive uglavnom u selima Kamenica, Vrake, Omara, Veliki i Mali Borič, Grilj, Raš, Stari i Novi Štoj i Dobrač-Golem. Mada je Albanija Ustavom iz 1976. godine formalno-pravno priznala postojanje nacionalnih manjina, zvanični podaci o njima su i danas nepouzdani.
Procenjuje se, po nekim podacima ustanova u SCG koje se bave dijasporom, da Srba i Crnogoraca u Albaniji ima oko 20.000, od čega je oko 2.000 pravoslavnih, a ostali su islamske veroispovesti, dok je Goranaca oko 25.000, islamske su veroispovesti i naseljavaju područja u okolini Kuksa, govore srpskim jezikom i zadržali su neke pravoslavne običaje – slave đurđevdan.
Najpoznatije srpsko-crnogorsko društveno-kulturno udruženje u Albaniji je „Morača- Rofaza“. Udruženje u svojim aktivnostima daje prioritet kursevima srpskog jezika, vraćanju izvornih imena i prezimena porodicama srpske i crnogorske nacionalnosti koja su svojevremeno nasilno promenjena u albanska. Rade i na oživljavanju rada ovog udruženja u selima, kao i razvijanju kulturne i privredne saradnje sa Srbijom i Crnom Gorom.
Bugarska ne priznaje manjine
Srpski tragovi u Bugarskoj, naročitu oko Smokova – u Smokovskoj eparhiji, datiraju od davnašnjih vremena, međutim, danas zvanično ne postoji autohtona srpska nacionalna manjina. Asimilacija Srba je bila neizbežna, budući da bugarska država ne priznaje postojanje nacionalnih manjina. Vlast, naime, zastupa tezu da u Bugarskoj može postojati samo jedinstvena bugarska nacija, ali sa različitim etničkim poreklom, čime se prava pripadnika nacionalnih manjina mogu ostvariti samo kao pojedinačna, a ne i kolektivna.
Mada neki istorijski podaci navode da „izvestan broj autohtonog srpskog življa postoji i danas u vidinskom kraju i pojedinim mestima uz granicu sa Srbijom“, u Bugarskoj se danas govori samo o srpskoj dijaspori novijeg vremena.
Diskriminacija makedonske TV
Srbi u Makedoniji uputili su pismo LJupču Jordanovskom, predsedniku makedonskog parlamenta, u kome navode da je ova etnička zajednica diskriminisana na državnoj televiziji. „Tražimo da se prekine diskriminacija pripadnika srpske etničke zajednice u zemlji i favoriziranje albanske zajednice na trećem kanalu javnog servisa makedonske televizije (MTV)“, ističe se u pismu Ujedinjene srpske zajednice u Makedoniji.
Od Skupštine, kao osnivača MTV, Srbi traže da pokrene inicijativu o prekidu diskriminatorske politike koja bi „mogla ozbiljno da zaoštri odnose zajednica u zemlji“.
Prema podacima našeg konzularnog predstavništva u Sofiji, ima oko 300 Srba koji su više od 50 godina nastanjeni u Sofiji. Uglavnom, reč je o političkoj emigraciji, tzv informbirovcima. Tome treba dodati oko 1.000 ljudi koji su se nastanili u ovoj susednoj zemlji početkom raspada SFRJ i građanskog rata na njenim prostorima. Osim njih u Bugarskoj je i oko 60 osoba sa dvojnim državljanstvom.
– Jedan od ciljeva predstojećeg skupa, u SANU, o položaju i identitetu srpske nacionalne manjine u centralnoj i jugoistočnoj Evropi, jeste da se istakne i uloga tradicionalnih ustanova, Srpske pravoslavne crkve, kao i drugih koji se bave očuvanjem identiteta Srba. Međutim, bitnije je institucionalno i zakonima definisano održanje Srba u susednim zemljama, da bi se ublažio proces asimilacije, kao i da se utvrdi odnos domicilne i matične države prema nacionalnim manjinama – zaključuje Bašić.
