– esej –
Prof. Dr Kaplan BUROVIć, akademik
Reč civilizacija je latinska. U osnovi ove reči nalazi se jedna druga reč, isto tako latinska: civis = grad. Iako nemaju isto značenje, one su tesno povezane, jer bez grada (civis) nema ni civilizacije, kao što i bez hleba nema ni hlebara-pekara.
Hleb može da se proizvodi i u Grčkoj, transportuje se i prodaje po svim državama sveta, pa i u Crnoj Gori. Crnogorac može da konsumira ovaj hleb i da ga nazove grčki hleb (kao što kažemo pandispanj), jer je proizveden u Grčkoj, od grčkih pekara, a ne u Crnoj Gori i od ovih, crnogorskih pekata. U slučaju pandispanja, i kad ga proizvode Crnogorci, nazivamo ga pandispanj, jer je izum Španaca!
Isto ovako i civilizacije, od naroda od kojih potiču, nazivaju se grčka civilizacija, rimska, egipatsta, indo-evropska, kineska, persijska, arapska, germanska, slovenska, turska, podrazumevajući pod civilizacijom ne samo civis-grad, već celokupno dostignuće ljudi jednog grada, jedne države, jednog naroda na polju materijalne i duševne kulture, kao i u društvenom razvoju. Znači, pojmom civilizacija podrazumevamo jednu ekonomsko-društvenu formaciju, koja je viša, razvijenija od prethodne ekonomsko-društvene formacije, koja nije poznavala civis-grad, niti pismo, koja je pripadala jednom sasvim primitivnom društvu, sasvim nerazvijenom, gotovo divljem, društvu koje se poznaje u istoriji čovečanstva imenom primitivno društvo, bez pisma i civis-gradova, bez države, bez klasne diferencije i izrabljivanja čoveka od čoveka, sledstveno – bez civilizacije.
Pre Ilira, pa i pre Grka, na Balkanu je živelo jedno pleme od drugih zvano Sarmati. Neki kažu da su grad Skadar izgradili oni, u što ja ne verujem, jer – pre izgradnje gradova – plemena, etnosi, gradili su pismo, ili su to uzeli od drugih, razvijenijih naroda. Bez pisma nema civilizacije, jer pre pisma niti su građeni gradovi-civis. A za Sarmate ne znamo da su napisali svoje ime bilo kakvim pismom, što znači da ga nisu poznavali. Postoji mogućnost da su Sarmati, u svojim krstarenjima po Balkanu kao necivilizovan narod, pola-divalj, boravili koje vreme i u Skadar (koji su osnovali i izgradili drugi!) i da su – kasnije – drugi nazvali taj grad Skadar prema njihovom imenu: Sarmata>Skarmata>Skarta>Skarda>Skadar, kao što su drugi i Kumanovo Makedonije nazvali tako prema imenu plemena Kumani, koje je tu boravilo jedno vreme.
Pleme Sarmata je postojalo i živelo na Balkanu još od vremena Pelazga. Što više, oni mora i da su jedno od pelaških plemena, koje – zbog stalnih krstarenja – sem imena, koje su im zabeležili hroničari drugih naroda, civilizovanih, nisu ostavili za sobom ništa, nikakve tragove civilizacije, ako isključimo sjećanje na njihova vandalska razaranja. Potisnuti od Ilira, koji su došli na Balkan posle njih, oni su prešli u Centralnu Evropu, zatim su se opet vratili na Balkan, opet kao varvari i vandali, pola-divlji, pljačkajući, pustošeći i razarajući. Na kraju, opet su se udalili sa Balkana i otišli tamo prema Centralnoj-Zapadnoj Evropi, gde su nestali, integrirajući se i pretapajući u krilu civilizovanih naroda.
Pošto spomenusmo Ilire, rećićemo dve-tri reči i za njih. U posljednje vreme se mnogo govori o ilirskoj civilizaciji, posebno od Albanaca, koji pretendiraju da su njihovi genetski sledbenici. Jedan od njih je i Albanac, akademik, prof. dr Ruzhdi Ushaku, koji kao epigon ponavlja one stvari koje su mu naučili akademici Albanije. A ovi sasvim dobro znaju da Albanci sa Ilirima nemaju ništa zajedničkog, ali – u političke ciljeve – sasvim svesno falsifikuju svoju nacionalnu istoriju, vezujući je sa Ilirima. Kad ne bi bio ovaj politički cilj, ovi Albanci ne bi Ilirima ni ime spomenuli, kamoli i da pretendiraju za bilo kakavu ilirsku civilizaciju.
Pa za kakvu ilirsku civilizaciju se može govoriti, kad Iliri – kao spomenuti Sarmati – ni svoje ime nisu nigde napisali, ni na kamenu, kamoli na kakav papir, ili papirus?! Oni nisu poznavali ni pismo! Za kakvu ilirsku civilizaciju se može govoriti, kad oni ni jednu pristojnu kuću, da bi sklonili glavu, nisu izgradili nigde, kamoli i tvrđave, čitave gradove, sa bedemima i kulama?! Šta više, pretendira se da su imali i zakonodavstvo, pečate, monete, pa i državu i kraljeve! Izvolite videti bolje te pečate, monete, to zakonodavstvo! Postoje na ilirskom jeziku, ili na grčkom?! Kako se može nazvati ilirsko nešto što je žigosano na grčkom jeziku?!
Iliri su bili nomadska plemena, koji u potražnji pasišta za svoju stoku, prelazili su iz jedne oblasti u drugu. Zbog ovog načina života, pola-divlje i varvarsko, oni nisu gradili ni najobičnije kuće, jer – za ono vreme koliko su boravili na jedno mesto – stanovali su po bačijama, kolibama sa slamom i prućem, lišćem, koje su lako gradili i lako napuštali, kad im je trebalo da se potisnu dalje, na nova pasišta.
Nema sumnje da su se u međuvremenu, posebna lica i zbog posebnih razloga, svakojakih, otcepljivala od plemena i penetrirala po gradovima, grčke kolonije. Mnogi od njih su dovedeni u ove gradove i od trgovaca robljem. Svi su ovi Iliri poprimili grčki jezik i integrirali su se u grčki život gradova, grcizirali su se. Oni više nisu živeli kao Iliri, već kao Grci. Pa i onda kad su iz kojeg razloga nastavili da se nazivaju Iliri, pa i kad su oralno upotrebljavali jezik svog porekla, ilirski. Sledstveno, njihova civilizacija nije bila ilirska, već grčka, kao što će im postati rimsko-romanska posle okupacije koja im dođe od strane Rimljana. Ne samo grčki jezik Ilira gradova, već i jezik ilirskih plemena, i onih divljih planinskih vrleti, najneprohodnijih, romanizirao se upravo zato što im je nedostajala ilirska civilizacija. Grčki jezik je rezistirao romanizaciji zahvaljujući grčkoj civilizaciji.
Na teritoriji današnje Albanije živi dan-danas etnos Vlaha, koji pripada pelaškim Tračanima, smeštenim na Balkanu i u Albaniji pre Ilira. Kao Iliri i oni su bili nomadi, i oni su se otcepljivali od svojih plemena i penetrirali po gradovima, gde – kao Iliri – i oni su se integrirali i slili u masi nevlaške populacije gradova. Za razliku od Ilira, uzeli su od Rimljana njihovo pismo i zabeležiše svoj jezik. Romanizirali su se, ali nisu nestali. Oni imaju svoju civilizaciju, ali – sem grada Voskopolje, koje izgradiše u XVII veku – na teritoriji Albanije nisu stigli da izgrade i koji drugi grad, zbog njihovog nomadskog života. Po raznim nevlaškim centrima življenja, oni su stigli da izgrade i koju stanbenu zgradu, štaviše i koju svoju crkvu, ali je sve ovo od jedne kasnije periode, da ne kažemo današnjih dana. Sledstveno, nemaju karakter antičke civilizacije.
Znači, ilirska civilizacija je nepostojeća, porod imaginacije albanskih političara, koji nam se prave kao naučnici. Sami Iliri, posle VI veka ne spominju se više od hroničara vremena, jer su potamanjeni od varvarskih plemena, koja su u to vreme preplavila Balkan, ili su se povukli od ovih kao roblje, putevima njihovih krstarenja po Evropi, Aziji i Africi. Slabi ostaci Ilira asimilirani su od slovenskih plemena, koja preplaviše Balkan i, od hroničara vremena, počeše se zvati Iliri. Šta više, i sâm Balkan, prema ovom njihovom novom imenu, počeše da nazivaju Ilirsko Poluostrvo, podrazumevajući pod ono Ilirsko – Slovene.
Ovako, u žilama Slovena, posebno Crnogoraca, ima i ilirske krvi. U žilama Albanaca nema ni kapi, jer su Albanci, kako je to priznao i njihov najveći albanolog, akademik, prof. dr Eqrem Çabej, stigli na Balkan u X veku naše ere, znači – u jedno vreme kad na Balkanu više nije bilo žive duše ilirske.
Sledstveno, civilizacija je tesno povezana sa pismom i gradom. Narodi koji nisu stigli da zabeleže svoj jezik, koji nisu stigli da grade svoje gradove, nisu stigli ni u fazi civilizacije, jer su ostali kao polu divlja plemena, znači – necivilizovana, u stupnju razvoja primitivnog društva.
