Prisustvo knjige na srpskom jeziku u rasejanju
Srpska knjizevna zadruga je osnovana u Beogradu (1892.) onih godina 19. veka kada se radjala generacija branilaca Beograda, solunskih besmrtnika i oslobodilaca srpstva. Po svrsetku Prvog svetskog rata, dok se ceo svet divio srpskom vojniku, srpske biblioteke su se vec bile zaplavile izdanjima srpskih i svetskih klasika Plavog kola Srpske knjizevne zadruge. Zaceta u teskim vremenima, tek sto je pocela da sazdava srpski knjizevni Olimp, Zadruga je svoje izdavacke interese podredila nacionalnim interesima.
U rasejanje sa knjigom i ikonom
Ova najprominentnija knjizarnica srpskog kulturnog bica delila je sudbinu sa svojim narodom. Kao svaka mudra uciteljica Zadruga je drzala na oku i one Srbe koji su bili primorani da krenu s otadzbinskog kamena, one za kojima je mostarski, i njen, pesnik zavapio sa – ostajte ovdje. No, kako kaze mali „varvarski“ narod, narod Matice srpske i Srpske knjizevne zadruge, sila Boga ne moli, pa su mnogi Srbi u prosla dva veka posli u tudjinu, u pocetku kao pecalbari, i nikada se nisu vratili. Sobom su nosili ono sto nacionalno svesni izgnanici ili samoizgnanici obicno nose: ikonu i knjigu, odnosno veru i jezik. Na nepreglednim horizontima svih kontinenata knjiga na srpskom je, uz svog slovopoklonika, camila u beskonacnim dubinama rudnika americkog zapada, usijavala se kraj zezenih celicana zapada i istoka, pekla na suncu na beskrajnim plantazama juga Afrike, stizala ovde na hladni sever Evrope- svugde, e, da bih ususkala dusu svog citaoca i korisnika. Iskra maternjeg jezika nije gubila na toplini i sjaju.
Kao brizne majke decu, knjige u rasejanju ususkavaju dusu rasejanih
Bez obzira koliko one bile skromne, knjiga SKZ i uopste knjiga na srpskom jeziku ima u mnogim kucnim biliotekama Srba sirom sveta.
Mogu se pronaci oni prvi primerci iz prvog Plavog kola koji su stigli prekookeanskim brodom upakovani u kofer kao nasusna potreba, do svakog sledeceg, izabranog obicno po ukusu onoga ko ih je slao kao uspomenu na maternji jezik i otadzbinsko sunce. Knjiga na srpskom u tudjini je pazljivo i ljubomorno cuvana kao krajicak plavog zavicajnog neba.
Proverili smo kolekcije knjiga u jednom broju velikih biblioteka sirom sveta. Naravno nasli smo solidan broj knjiga na srpskom ali i knjiga sa poznatim znakom SKZ koji je uradio pesnik i humanista Jovan Jovanovic Zmaj. Po jedno najkompletnije kolo, pronasli smo ovde u Svedskoj i u Cikagu. Komplet izdanja Plavog kola SKZ, za sada, nismo pronasli u rasejanju. Ne znaci to, medjutim, da ono ne postoji.
Vlasnici najkompletnijih izdanja Plavog kola SKZ u rasejanju su Marko Milunovic iz Vesterosa u Svedskoj i Djordje Nikolic iz Cikaga.
Za Svedsku je vezan jos jedan podatak iz istorije SKZ. Odavde, iz Fonda „Zivko i Milica Topalovic“ stiglo je 100 hiljada DM za novo, trece, izdanje Istorije srpskog naroda. Time je ostvareno zavestenje naucnih radnika Milice i Zivka Topalovica koji su ziveli u egzilu i koji su ostavili deo imovine u nasledstvo upravo Srpskoj knjizevnoj zadruzi. Kapitalno delo (6 knjiga u 10 tomova) pripremilo je 40 naucnika – istoricara i profesora univerziteta i taj posao trajao je gotovo cetvrt veka. Istorija srpskog naroda obuhvata period od doseljavanja Srba na Balkansko poluostrvo do 1918. godine. Zanimljivo je da smo, najnovije, trece izdanje Istorije srpskog naroda pronasli u Nacionalnoj biblioteci Svedske u Stokholmu.
U nasem istrazivanju stigli smo i do Srpske narodne biblioteke u Cikagu, do pesnika Djordja Nikolica. Sa svojom familijom, pre nekoliko godina, pesnik je osnovao Srpsku narodnu biblioteku. Premda je u fazi formiranja ova biblioteka vec saradjuje sa americkim univerzitetima; njeno blago knjige trenutno su zbrinute pod krovom Nikoliceve kompanije.
Biblioteka sa 10.000 knjiga
Djordje Nikolic, cije stvaralastvo nije nepoznato citaocima „Dijaspore“ zivi u trospratnoj porodicnoj vili u Cikagu, na obali micigenskog jezera. U lepom salonu kao da je vreme stalo na pocetku minulog veka. Sve podseca na evropske salone iz vremena kada je Srpska knjizevna zadruga osnivana. Pri ulazu u ovaj klasicno dizajniran stan primecuje se da su svi zidovi iskorisceni za pojedinacne zastakljene stilske ormane za knjige. Taj prostor od preko 350 kvadrata, koji je pomalo i muzej i biblioteka i stan, pun je bibliofilskih izdanja, originala srpskih slikara, srpskih i ruskih ikona, evropskog stilskog namestaja s pocetka proslog veka i orijentalnih tepiha, ali i nasih, pirotskih, cilima. Posle Beograda, grad sa najvecim brojem Srba, Cikago, otkriva nam, ovim ogromnim salonom srpske knjige, svoju srpsku dusu.
Licna biblioteka Djordja Nikolica broji blizu 10.000 knjiga i smatra se najvecom privatnom bibliotekom u Srpskoj dijaspori. Ovde je zbrinuta i celopkupna biblioteka dr Bozidara Purica, predsednika srpske vlade u egzilu, koju je Nikolic otkupio devedesetih godina na jednoj licitaciji knjiga u Cikagu, gde je dr Puric do smrti ziveo.
Po sadrzaju i po broju naslova pronasli smo vrednu biblioteku u svedskom gradu Eskilstuni. Rec je o biblioteci „Radanovic“ koju je utemeljivo i jos uvek obogacuje novim naslovima Nedjeljko Radanovic. Biblioteka danas broji oko 3.000 biblioteckih jedinica. Da knjiga na srpskom medju nasim ljudima u rasejanju ima buducnost govori i podatak da smo na jugu Svedske (Malme) pronasli klub ljubitelja knjige na srpskom jeziku „Kuca knjiga Devic“. Osnivac je Ljubomir Devic, pripadnik druge generacije useljenika.
U posebnom ormanu Srpske narodne biblioteke u Cikagu izlozen je komplet izdanja Plavog kola Srpske knjizevne zadruge od njenog osnivanja 1892. do 1941. godine. U biblioteci „Radanovic“ poseban status ima Zakonopravilo Svetog Save. U ove dve biblioteke, pored knjiga iz Plavog kola nalaze se i brojni primerci cuvenih Zadruginih biblioteka Savremenik, Poucnik, Zabavnik i Mala biblioteka.
Komplete Plavog kola i Srpskog knjizevnog glasnika Nikolic je svojevremeno dobio na poklon od svoga dede, blazenopocivseg episkopa Americko-kanadskog gospodina Dionisija.
Ovu pricu zavrsavamo ozareni saznanjem da u tudjini, daleko od srpskih kulturnih centara, jednako u Cikagu kao i u Eskilstuni neko kome je to vazno, gradi i neguje hram srpske knjige. Zasli smo tek ovlas u svet nase knjige u rasejanju ali dovoljno duboko da posvedocimo da se u tom svetu gotovo pobozno cuvaju srpske dragocenosti koje doprinose da se u dalekom svetu sacuvaju srpsko ime i podsecanje ko smo i sta smo. Sve to u slavu Njenog Velicanstva Knjige i jezika Svetoga Save, Njegosa, Ducica, Andrica, Crnjanskog – tog istog jezika na kojem danas pevaju Djordje Nikolic u Cikagu ili Strahinja Novovic i Ljubomir Devic u Svedskoj.
