(Povodom šezdesete godišnjice disidentstva akademika Burovića)
Ovih dana se puni 60-godina od objavljivanja poeme BOJANA po prvi put, u Dubrovniku, septembra 1952. godine, preštampana u listu ISKRA br. 4, Beograd 1953., a posle nekoliko dana i u časopisu POLET br. 4, Zagreb, 1953. Njen mladi autor Kaplan Burović tek što bješe izašao iz jugoslovenskog zatvora. Umjesto da se pribere i uplašeno povuče, kako su učinili skoro svi, on je odmah raspalio po jugoslovenskoj stvarnosti i Titovom specijalnom socijalizmu“, ali ne kao njegovi prethodnici, ni sa zapadnih (buržuaskih) pozicija, niti sa istočnih (informbirovkih i stalinističkih) pozicija. Kaplan Burović je poseban, sasvim originalan i, do dana današnjeg, nedostiživ disident. On ne pravi razliku između Titovog i Stalinovog socijalizma“. Ma da Stalinov socijalizam još nije okusio, on je po Titovom socijalizmu razumeo o kakvom se to socijalizmu“ radi i tamo, u SSSR i njenim gubernijama. Zato, jednakom merom šiba i po jednom i po drugom, smjelo i nemilosrdno, kao niko do tada, ni u Jugoslaviji, ni ma gdje drugo na svijetu.
Poemom BOJANA Kaplan Burović je zaslužio zvanje Disidenta Br. 1 Jugoslavije, Balkana i Evrope, pa i svijeta. Izvolite je uporediti sa svim disidentnim djelima ostalih autora, jugoslovenskih i svijetskih.
Iako zabranjena, pa i dan-danas svakako sputana, ova je poema do sada objavljena oko 50 puta. Prevedena je na više stranih jezika, posebno na balkanske, pa je njome (i ne samo njome!) njen autor vršio i eksport disidencije, što se jasno vidi u makedonskoj i posebno u albanskoj književnosti.
Zbog nje je Kaplan Burović hapšen u Jugoslaviji, a posle emigriranja – i u Albaniji. Razorena mu je i porodica u Jugoslaviji i – druga – u Albaniji. čini se sve da mu se razori i ova treća – u Švajcarskoj, gdje se isto tako proganja i zlostavlja: njegove kosti melju oba glavna švajcarska mlina – socijalističko-stalinistički i buržuaski. Progonjena su mu i hapšena i djeca, unuci, pa mu se proganjaju i hapse i dan danas. Kćerka mu je masakrirana sred Tirane, supruga prostituirana, a unuk od 5 mjeseci – ubijen u utrobi nevjeste sina, dok unuk od kćerke – ne možete ni zamisliti zločine koji su učinjeni i čine se nad njim. U Albaniji i u Švajcarskoj!
Akademik Burović je proganjan i aktuelno se proganja ništa manje već od pet država, pa se opravdano kaže i piše da se protiv njega vodi svijetski rat. Zločini koji su učinjeni i čine se dan-danas nad glavom ovog književnika i naučnika su nezabelježeni i nepamćeni u istoriji čovječanstva, monstruozni, bez presedana: pošto su ga uhapsili u Albaniji i osudili na doživotnu robiju potpuno nevinog (Potražnjom iz Beograda!), odrali su ga i na živo do 10 puta, tražeći od njega da porekne jugoslovensko (srpsko-crnogrsko) državljanstvo, srpsko-crnogorsku nacionalnost, svoja društveno-politička ubjeđenja, pa i očinstvo svojoj djeci! A pošto im se nije pokorio, činili su i čine sve da ga fizički likvidiraju. Na njega su vršeni i vrše se stalno atentati, klasični i sofisticirani, pretežno otrovom: izazvan mu je infark miokardis i nastavljaju sa provokacijama da mu izazovu i drugi. Sa druge strane vlasti Crne Gore provociraju ga da se lično obračuna sa huliganima (Da bi ga zatim uhapsili!), koji ga, instruirani koliko od njih, toliko i od albanskih vlasti, svakako napadaju preko svih medija, svakakvim klevetama, lažima i falsifikatima, javno ga uznemirvaju, najprljavije psuju i izazivaju, huškajući protiv njega i njegovu rođenu braću. Albanska mafija ga stavila i u permamentnu psihičku obradu, da bi mu izazvala depresiju i razočaranje, kako bi i on izvršio samoubistvo, što su postigli sa nekim drugima, kolege i drugovi akademika, prof. dr Kaplana Burovića.
Akademik Burović nije samo autor BOJANE. On je autor i mnogih drugih značajnih djela, isto tako disidentnih, pjesama i poema, pripovijedaka i novela, pa i romana. Disidentan je i njegov famozni roman IZDAJA, koji je od samih Albanaca proglašen za remek djelo albanske proze svih vremena, pa su jedno vrijeme Akademika uveli i u program književnosti za škole svih kategorija i universitet u Albaniji.
Na stotine su oni koji su se izrazili za književno i naučno stvaranje ovog Akademika, pa i za poemu BOJANA. I samo ređanjem njihovih imena napunili bismo nekoliko kolona ovog lista. Ko želi da se upozna sa njima i šta su oni rekli o njemu i o poemi, neka vidi izdanje Akademika Burovića 60 GODINA DISIDENCIJE, Ulcinj 2012. Mi ćemo ovdje navesti samo nekoliko njih:
ŠIMUNOVIć, Ante – dubrovački književnik: Poema BOJANA nas zapanjuje svačim, prvenstveno idejama, a zatim i stihom svojim, metaforama…“ (: Predgovor prvog izdanja poeme BOJANA kao zasebna knjiga, Dubrovnik, 1952.)
GAZIVODA, Mihailo – crnogorski književnik, eks-učitelj Akademika Burovića: Iz vaše poeme vidi se jasno da sam imao pravo kad sam vam još kao učeniku četvrtog razreda osnovne škole rekao da imate žilu pjesničkog talenta. Vaša poema je napisana sa vidljivom umjetničkom vještinom. Rekao bih i jako-jako lijepo. Neosporivo je da ste pjesnički nadahnut i da ćete jednog dana sigurno imati i uspjeha.
U poemi “ Bojana “ vi ne govorite samo o Albaniji, već i o Jugoslaviji. Raduje me što ste shvatili aktuelnu situaciju Albanije, koja je stvarno takva, kako je vi metaforično prikazujete : ona je prekrita svakojakim ljutim ranama, pa je pretvorena i u jednu stvarnu Golgotu. Do ovdje vaša poema je ne samo umjetnički, već i ideološki sasvim ispravna.
Ali vi, za rijeku Bojanu, koja na jednoj strani pripada Albaniji a na drugoj Jugoslaviji, kažete :
Obale joj s obe strane
Pritisnule ljute rane.
A to znači da nije prekrita ranama samo Albanija, već i naša Jugoslavija. Preko svega, u produžetku, vi nazivate G o l g o t o m (!!!) ne samo Albaniju, već i našu Jugoslaviju.
Ja ne kažem da i mi, u Jugoslaviji, nemamo rana i problema. Iz rata smo jedva izašli, pa se još uvijek liječimo. A i buržuasko društvo nam je ostavilo u naslijeđe dosta rana. I pored toga, Jugoslavija nije prekrita ranama. Sljedstveno – nije ni Golgota. Posebno za vas i vašu porodicu: vaš brat je viši oficir JNA. Jedna od glavnih uljica grada Ulcinja nosi ime vašeg rođaka ćazima…“ (: „Tražite u Jugoslaviji što je pozitivno i pjevajte za njene ljepote“, u djelu Antona Burovića BOJANA – ZASTAVA DISIDENCIJE,- Ulcinj 2005, str. 60-61.)
đILAS, Milovan – književnik, član Politbiroa CK SKJ: „Ja poznajem lično vašeg brata, majora, i željio bih da idete njegovim stopama, pa da tako budete njegov dostojan brat. U suprotnom, čujte me Buroviću, ako i dalje budete ovako pjevali, tako ćemo vam pritisnuti glavu da ćete umjesto pjevanja započeti lelek!“ (čedomir Prelević: Stihovi za Golgotu“, list NOVOSTI, God. XLIX, Beograd, 24. septembar 2002, str. 13.)
MEKULI, dr Esat – pjesnik, akademik: „Talentirani Ulcinjanin Kaplan Burović je jedan od najznjačajnijih naših književnika.“ (: list RILINDJA, Priština, 1955.)
KOSTIć, Dušan – književnik, akademik: Dela Kaplana Burovića sa idejno umetničkog gledišta ne izostaju od najboljih dela najistaknutijih savremenih književnika.“ (: list BORBA, Beograd, 1955.)
KALLULLI, dr Adriatik – književni kritičar, prof. Universiteta u Tirani: Stvaranje Kaplana Burovića je bez sumnje značajno za našu književnost, ono je puno idejnih i umjetničkoh zasluga, jedno svjedočanstvo koliko aktuelno toliko i demaskirajuće“. (: Predgovor romana Akademika Burovića TRADHTIA – IZDAJA, drugo izdanje, Tirana 1967.)
MARASHI, dr Ardian – albanski profesor književnosti na Sorboni-Paris: „Momak Kaplan Burović je „buntovnik“. Polet njegov meri se sa poletom Bojane, kod istoimene poeme, i još na njegovom prvom startu mladi pjesnik obećava da kaže svijetu golgotske istine:
Kaži / što si vid’la / tamo,
Na Golgoti, / oj / B o j a n o!
Poezija Burovića ima intiman karakter, isto toliko koliko i universalan. I jeste upravo ova njena universalna dimenzija, koja je čini da ima uspjeha, ne samo kod albanskog naroda, koji se osjeća povezan sa autorom preko patnji pod istom diktaturom, već i u Evropi. Stihovi iz zbirke pjesama ZRACI NADE sada već govore ne samo na albanski jezik, već i srpsko-hrvatski, makedonski, francuski, španski, italijanski…“ (: „Dialektika e shpresës“ – Dijalektika nade,- studija u vezi zbirke pjesama RREZET E SHPRESËS, štampana u reviji RREZJA JONË, Br. 5, Skadar 1993.)
MARKOVIć, Mr Živko – srpski istoričar: „Kaplan Burović je čovek koji iznad svega voli i uživa u pisanoj reči, pisac i poeta koji je u svom životu napisao i objavio oko 100 knjiga s različitom tematikom i na mnogim jezicima, okušavajući se ne samo u prozi i poeziji nego i u publicistici i polemičkim diskursima, kao naučnik (balkanolog i albanolog), akademik…nema sumnje da je poznat kao intelektualac smele i slobodne misli. Poemu BOJANA, kojom se afirmirao kao prvi disident u komunističkim zemljama Balkana, Burović je napisao u vreme vladavine komunističkih diktatora Tita u Jugoslaviji i Envera Hodžne u Albaniji. Pristup u poetiku ovog pesnika nije lako učiniti samo na osnovu jedne pesme, ali je moguće naslutiti da je ona prožeta jakim metaforičnim prepletima i posebnom socijalnom crtom u kojoj se nazire pesnik koji sasvim stoji u jedva vidljivoj svetlosti ognjišta malog sveta, i svom snagom duva u plamen ne bi li kako pojačao svetlost. Personifikujući reku Bojanu, Burović jakim i jetkim rečima snažno osuđuje ondašnje režime u spomenutim državama. Simbolika reči Golgota učinila se pesniku kao najjače sredstvo kojim je mogao izraziti količinu patnje jednog naroda u totalitarnom društvu. Burović nije samo kao pesnik pevao o patnji i muci, njemu su patnja i muka bili stalni pratioci u životu. Nije ih tražio, ali one su našle njega. Kako pre pet decenija, tako i danas…Na životnoj stazi nije imao sreće, a stazom života nesreća mu se kretala. Na poćetku nije imao ništa, a danas ima sve…U njegovom slučaju, sudbina je od čoveka napravila čovekovu sudbinu.“ (: „Uvodna reč i po koja o autorima“- u ZAVEŠTANJA 2008 – zbornik književnih radova, Cirih 2008, str. 59, poglavlje Kaplan Burović.)
MILIć, Radovan B. – srpski književnik i vitez, nosilac zlatne medalje SRPSKA KRUNA: „Kako bih vam sva stradanja ovog čoveka uspeo koliko toliko približiti i opisati, moram se poslužiti njegovim stihovima iz poeme BOJANA, u kojoj se kaže:
Obale joj s obe strane/ Pritisnule ljute rane.
čini mi se da nije neosnovano pomisliti da su sve teškoće profesora Burovića počele upravo od ove pesme i ovih stihova. Tom poemom, on je još u Jugoslaviji, a potom i u Albaniji, i Josipa Broza Tita i Envera Hodžu – njihove guberne – nazvao Golgotom. Otvoreno im je poslao poruku da se sa njima ni u čemu ne slaže…čitajući stihove poeme BOJANA, ne mogu a da se ne zapitam: kako to da autor ovih stihova bude upravo profesor Burović? Otkuda to da baš on progovori o nečemu za što možda ni sam u tom momentu nije bio siguran o čemu govori, a još manje šta će ga zbog toga snaći? Da li je stihove poeme BOJANA mogao ispisati bilo ko drugi? Otkuda da baš njemu izađu iz mislišta ovako veliki i vizionarski prikazi, a kroz, rekao bi čovek, obične reči: Ne plač’ čedo,/ Teci dalje, teci, teci,/ K moru hitaj, jade reci,/ Kaži što si vid’la tamo. Da li je i pomišljao da će ljutim ranama, zbog te „Bojane“, ili terora, biti pritisnut ne samo sa obe strane, već i od celog sveta, ili je kroz stihove nesvesno naslućivao svoju Golgotu?
Ponovo se pitam: da li su te reči zaista tako obične? Ako jesu, zašto onda Vasiona dozvoljava, ako smo svi mi njena deca, da neko zbog tih reči doživi tu Golgotu koju je doživeo, prošao i preživeo akademik Burović? Da ne bi ostalo da ni ja, koji postavljam ova pitanja, na njih nemam odgovora, reći ću glasno, pa neka se čuje:
Niti su reči obične, niti je slučajnost da ih je Vasiona upravo njemu dodelila, niti bi ih bilo ko drugi mogao ikada na taj način iznedriti! Ko je taj, pitam se, koji bi mogao vijugati blatištima, mutnim žutim vodama Balkana, stenjući, dok bi ga teror socijal-fašističke klike šibao svojim vetrovima, a on tešio svoja čeda da ne plaču, dok sopstvenom dušom nečujno grca? Ko bi to još imao snagu da trči ka morskom prostranstvu, da saopšti moru ono što je vid’o, i da pri tom uzvikne:
Oj Bojano, obale ti s obe strane pritisnule ljute rane!
Naravno, samo onaj ko je jak i nepokolebljiv. A ko je taj?
Opet dajem odgovor: Niko, osim Kaplana Burovića! I zato je upravo njemu sudbina dodelila moć i prosvetljenje da pesmom ispriča svetu tragičnu istinu obeju strana reke Bojane. O istini Jugoslavije, istini Albanije i stradanju tih naroda! Burović je svojom poemom BOJANA progovorio javno o onome što mnogi nisu smeli ni da pomisle, strahujući da im i misli neko može prozreti. O monstruoznom teroru Josipa Broza Tita sa jedne strane, i super monstruoznom teroru Envera Hodže sa druge strane, do danas još niko nije progovorio ovako. Svesno, zbog pravde i istinoljubivosti, preuzeo je na sebe ulogu paćenika, koji svetu, preko sopstvenog stradanja, otvara oči, a pri tom ne izdavši i ne obrukavši ni svoje ime, ni ideje i borbu svojih istomišljenika, koji su, kao i on, stradali po socijal-fašističkim kazamatima…
Autor poeme Kaplan Burović, kao politički zatvorenik, na sopstvenoj koži i koži svojih sapatnika je osetio nečovečanska, životinjska i ničim izazvana postupanja prema herojima jugoslovenske istine Drugog svetskog rata, i istoriji koju su ispisali njeni najbolji sinovi, a kojima je i sam pripadao. Kroz iste te kazamate prošao je i njegov otac, prošao je i njegov kum (katolički Albanac Nikollë Vata), pa rođak Idriz – legendarni heroj koji je dvanaest puta bio ranjavan od strane fašističkih nemačkih i italijanskih okupatora, isto kao i od strane domaćih izdajnika, koji su bili u njihovoj službi.
Iz ovoga proizilazi da je autor poeme BOJANA, književnik Burović, inspiraciju za pisanje bolom prožete istine dobio na osnovu proživljenog, kao i pretrpljenih nepravdi prema njegovoj porodici od strane tadašnje Brozovsko-jugoslovenske vlasti, dok je nad njom besneo teror. A ta vlast je zabranjivala da u javnost procuri bilo kakva istina o teroru, koji su sprovodili nad neistomišljenicima, pa čak i partijskim drugovima, prikrivajući svoju krvavu socijal-fašističku stvarnost, pod maskom takozvane humanosti. Nakon upoznavanja jugoslovenske javnosti sa svojim ostvarenjem – poemom BOJANA, javno je prezentujući u Dubrovniku i Cavtatu, a potom i u samostalnoj knjizi, Burović doživljava, reklo bi se, potpun uspeh. I da ne bi bilo sve tako jednostavno, društvo književnika Crne Gore ga upozorava da „skine antititovsku oštricu“ poeme, kako bi mu je objavili u časopisu STVARANJE. Ali, tu je upravo ono o čemu sam već pisao i zbog čega je na kugli zemaljskoj jedino Buroviću data mogućnost da izgovori reči:
Obale joj s obe strane pritisnule ljute rane.
Ne skidajući ni zapetu, a kamoli da bi šta u poemi izmenio, autor je šalje časopisu POLET u Zagreb, koji je i objavljuje, za razliku od lista ISKRA u Beogradu, koji mu objavljuje samo fragment poeme.
Tih dana, upravo preko poeme BOJANA, on se upoznao sa generalom Vladom Dapčevićem, koji mu čestita i snažno, bratski, steže ruku. Tako se upoznaje i sa književnikom Brankom ćopićem, koji ga poziva i dočekuje u svojoj kući, a i s jugoslovenskim nobelovcem Ivom Andićem.
Oduševljenje zbog postignutog uspeha i dobijenog priznanja od strane renomiranih književnika Buroviću uliva neku novu snagu za stvaranje. Ali radost ne traje dugo. član Politbiroa CK Saveza komunista Jugoslavije, Milovan đilas, prvi čovek posle Tita, oštro mu je pripretio u telefonskom razgovoru: „čujte me Buroviću, ako i dale budete ovako pjevali, tako ćemo vam pritisnuti glavu, da ćete umjesto pjevanja započeti lelek!“
Suad Sulejmanagić napisa u vezi sudbine Kaplana Burovića, a zbog poeme BOJANA: „Tek kad mu je đilas preko telefona recitovao iz poeme stihove: Obale joj s obe strane,/ Pritisnule ljute rane! i posebno one: Kaži što si vid’la tamo,/ Na Golgoti, oj Bojano! – izgleda da je njihov autor, tek tada, shvatio svu suštinu i značenje tih stihova, njihovu tako snažnu i jasnu metaforu“. Mladom pesniku odmah splasne sva radost, prođe, obseni se i pomuti. Srce kao da mu se sledi.
Iz dana u dan očekivao je da ga uhapse. Nekoliko puta je pomislio da potraži Vlada Dapčevića i da ga pita šta mu je činiti.
Mladi pesnik Burović, pravi sledbenik svojih predaka, brzo dolazi k sebi. Oslobađa se straha, odbacuje ga potpuno, uz – rekao bi – onu Njegoševu: „svak je rođen za po jednom mrijeti“.
1954. godine, poemu šalje na konkurs poezije u Beogradu, gde dobija prvu nagradu. Tek tada je potpuno zaboravio na đilasa, koji je u među-vremenu doživeo svoj politički sunovrat, ne znajući da se isto to sprema i njemu. Burović biva uhapšen, porodica mu je uništena, a više puta pokušavaju i da ga fizički likvidiraju. I pored toga, svog dela i – rekao bih – čeda, mladi književnik se ne odriče. U zatvoru Idrizovo, preveo je BOJANU na makedonski jezik i nastavio borbu protiv režima. Nastojao je na sve moguće načine da zatvorenike mobiliše protiv izdaje Josipa Broza Tita.
Tadašnji najveći makedonski pesnik Venko Markovski, godine 1954., pročitavši poemu BOJANA, inspirisan sadržajem, godine 1955. je napisao svoju poemu SAVREMENI PARADOKS, zbog koje je odmah uhapšen. Pošto je izašao iz zatvora, pretenduje za svoju poemu:
„Toa e poema što go razobličuva jugoslovenskoto predavstvo, jugoslovenskata realnost pod krvavoto tiranstvo na Tito i edinstveniot protest vo svetot vo toa vreme koj e napisan, pečaten i rasprostranet“.
Da nije pročitao poemu BOJANA, bilo bi mu oprošteno za ovu neistinu. Akademik Burović kaže da se njegova poema nije svidela makedonskomm pesniku i stalinisti zato što se u njoj istom merom stigmatizira kako titoizam, tako i stalinizam. Zato se pravi kao da za nju ni 1980. godine ne zna.
I titoizan i stalinizam! Ovo je ono što akademika Burovića razlikuje od svih drugih disidenata, što ga čini posebnim disidentom, neuporedivim. On nije tražio i niti traži da se jedno društveno zlo smeni drugim. On je tražio i traži da se tiranstvu stane nogom za vrat, kako bi rekao Njegoš.
Izdržavši kaznu do poslednjeg dana i izašavši iz zatvora, akademik Burović beži u Albaniju, stupajući i koračajući stopama generala Dapčevića. U Albaniji prevodi poemu na albanski jezik i lično rukopis deli na sve strane zemlje, zatim i zbirku pesama BUNA. Ne znajući da je i albanska vlast protiv njega, a misleći da je uz njega, jer je i albanska vlast, isto tako kao on, svakodnevno osuđivala Tita i njegov režim, psujući ga na sva usta.
Posle nekoliko godina, a pošto je i u Albaniji objavio svima dobro poznati disidentni roman IZDAJA (Tirana 1965), albanska vlast hapsi Burovića i osuđuje ga na 43 godine monstruoznog zatvora, a pod optužbom da pretstavlja političku i ideološku diverziju, što znači disidenciju.“ (: SVETSKI RAT PROTIV JEDNOG čOVEKA – Akademik Burović disident Br. 1,- Slovenske Konjice-Slovenija, 2011.)
MORAVA, Zyhdi – književnik, presjednik Saveza književnika i umjetnika Albanije: „Disidencija Kaplana Burovića posebna je čast za njega i za sve nas…njegova poema BOJANA je disidentno umjetničko djelo, svojevremeno bez konkurencije“. (: Disidenca e Akademikut Resuli është nder i veçantë për të dhe për të gjithë ne“ – Disidencija Kaplana Burovića posebna je čast za njega i za sve nas“,- uvodna riječ prilikom otvaranja svečanosti povodom jubilarne 50-te godišnjice poeme BOJANA, u Nacionalnoj biblioteci Tirane, 25. avgust 2002.)
PALOKA, Tomë – albanski književnik: Ne poznajem većeg heroja za slobodu i demokratiju od autora ovih pjesama, dva puta prikovan na krst smrti“. (: Nuk njoh hero ma të madh….“, revija YLBERI, God. II, Br. 2-3, Ženeva, Proleće 1994, str. 20.)
PRELEVIć, čedomir: Prejaka reč, izrečena u poemi BOJANA, koštala je književnika Kaplana Burovića višegodišnje robije…On je napisao, na temu plahovite reke Bojane, čijom maticom prelazi ljuta“ granica između Jugoslavije i Albanije:
Obale joj s obe strane pritisnule ljute rane“.
I to bi bilo dovoljno da naljuti tadašnje vlastodršce. Ali, meru je, izgleda, prevršio stih:
Kaži što si vid’la tamo, na Golgoti, oj Bojano!“
Poema BOJANA je jedno od naših najdostojnijih disidentnih dela. Odavno je zaslužila pažnju naše i albanske književne kritike, jer je odigrala posebnu ulogu u mobiliziranju narodnih masa protiv terora i zločina“. (: “ Stihovi za Golgotu“,- list VEčERNJE NOVOSTI, God. XLIX, Beograd, utorak 24. septembar 2002, str. 13.)
VELJKOVIć, dr Božidar – docent na Fakultetu političkih nauka NUBL, Banja Luka: „…akademik Kaplan Burović pokušava da pokuca na zadremalu svest srpskih intelektualaca, ne bi li postali svesni svoje posvećenosti…treba podržati borbu akademika Kaplana Burovića u otkrivanju istine…“ (: Jedno recenzentsko prosuđivanje,- u djelu Radovana B. Milića SVETSKI RAT PROTIV JEDNOG čOVEKA – akademik Burović disident Br. 1, Slovenske Konjice, 2011, str. 11-12.)
LEKA, prof. Pertefe – profesorica književnosti u Tirani: Zbirka pjesama RREZET E SHPRESËS (Zraci nade) ima kolorit života. Svaka pjesma i svaki stih nikli su iz doživljenih događaja ili od samog autora, ili od drugih, koje je on poznavao…Od posebnog značaja je njegova poema BOJANA…Poezija Burovića prožeta je od jednog dubokog lirizma, što nam dokazuje da imamo posla sa jednim formiranim pjesnikom i utančanih osjećanja“. (: Poezi e shkruajtur me gjak – lidhur me vëllimin e poezive RREZET E SHPRE-SËS“ – Krvlju napisana poezija – u vezi zbirke pjesama ZRACI NADE,- revija YLBERI God. IV, Br. 5, Ženeva 1996, str. 7-8.)
BALETA, dr Abdi – eks-ambasador Albanije pri OUN: Jugosloven Kaplan Burović ušao je kao internacionalista u albansku književnost, kulturu, nauku i istoriju, da učini ono što je Ismail Kadare željeo, ali što nikada nije uspjeo da ostvari. Sve što nam je rekao Kaplan, kao publicista, književnik i naučnik, vremenom nam izlazi i pokazuje se sasvim istinito.“ (: Kadare dhe fryma e ligësisë – Kadare i duh zlobe,- list RIMËKËMBJA, Tirana, 11.VI.2001.)
CANAJ, Dëfrim – albanski književni kritičar: Poema BOJANA, na neosporan način svjedoči disidenciju Kaplana Burovića, u jedno vrijeme kad kod nas niti je sašaptavana ova riječ…Idejno-umjetničke i društveno-političke vrijednosti ove poeme su neosporne“. (: Poema BOJANA dhe 50-vjetori i botimit të saj“ – Poema BOJANA i 50-ta godišnjica njenog štamanja,- raport održan u Nacionalnoj biblioteci u Tirani 25. avgusta 2002, povodom jubileja poeme. Štampanje ovog raporta sabotirano je od Enverovaca.
BANIć, Nikica – književni kritičar: „Socijalne se pesme ulivaju u rodoljublje…Takvim pesmama ne treba naziv, dosta je njena nutrina, ona sve govori. Ona sadrži sve ono što oku može da zasmeta, srcu da naudi. Zato možemo ponoviti da je predmet socijalnih pesama – čovek, jedinka i njegov težak život, beda i nemaština i svi aspekti socijalne nepravde. Pokretački impuls ovih pesama je nemanje svake vrste, kao u pesmi Maslina: Žalostan sam, ljudi, žalostan,/ Pa pesmu pevam, jer suza nemam.// Ote mi suze majka moja,/ Kad se isto tako, bremenita, srušila.
Ili u pesmi Oko trpeze od istog autora Kaplana Burovića: -Po loncu veslamo, al’ od nas nijedan/ Ne može da nađe ni zrno pasulja.…Jednom su pametna čoveka upitali šta bi savetovao čoveku kojem želi dobro, rekao je: -Da ne govori uvek ono što misli.- A ja vas pitam: kakav bi to bio pesnik da ne kaže ono što nosi, svu tu muku koju nosi, da ne izbljuje sav taj jezični tovar od boga dat na ono što zaslužuje – od pojedinca zaključno sa društvom u celini: Kaplan Burović, Svedočanstva: -Ima zuba koji padaju zbog starosti,/ Ali nema starosti koja razbija zube…/ Kažite mi: Ko mi je razbio zube?! Naziv satiričnih pesama potiče od odgovarajuće reči sa grčkog jezika, koja u prevodu na naš jezik označava sekiru. Ta sekira svojim ušicama visoko je podignuta, a pod njom je svaka: glupost, samoživost, kukavičluk, izdaja i sl.: -Kažu da sam kose isčupao sâm, /Jer ćelav hoću da budem, / Pošto je ćela sada u modi! Saglasno tome čovek udara u svoje jezično klepalo i umori se. Dođe pesnik poput pesnika Kaplana Burovića i odmeni ga. Zvonom nadomesti klepalo. Od svih zvona najjače je zvono koje zazvoni u nama: -Njih i njihovo ustrojstvo!/ Njih i njihov „humanizam“!/ Njih i njihov cinizam! (Svačije nebo, sem neba našeg Stvoritelja je ograničeno.)… (: Pesnici jeziku mira ne daju,- studija, objavljena u almanaku ZAVEŠTANJA 2009, Cirih 2009, str. 439-487.)
ALIA, Ramiz – poslije smrti Envera Hodže šef Partije rada Albanije i presjednik Republike: „Kapllan RESULI nuk është arrestuar për motive letrare, për shkak se është marrë me letërsi…ai është deklaruar serb. Madje u nënshkrua si Kaplan Buroviq“ – „Kaplan Resuli nije se uhapsio za književne motive, zato što se bavio književnošću…on je izjavio sebe za Serbina. Štaviše i potpisivao se sa BUROVIć…“ (: UNË, RAMIZ ALIA DËSHMOJ PËR HISTORINË – JA, RAMIZ ALIA SVJEDOčIM ZA ISTORIJU, Priština, 1992, str. 69.)
SINANI, Shaban – lektor CK Partije rada Albanije: Kaplan Resuli nije disident: Njegova djela su persekutirali zato što je uhapšen, a ne zato što su mu djela disidentna. Kaplan Resuli nije uhapšen iz književnih motiva“. (: NJË DOSIE PËR KADARENË,- Tirana 2005, str. 47-8.)
I dok ovaj novi Sinan-paša Akademiku Buroviću negira i najobičniju disidenciju (A kako mu neće negirati disidenciju kad je njegovu Albaniju još 1952. godine nazvao ništa manje već G O L G O T O M ?!), za njegovog Kadarea (koji je pjevao ode i psetu Envera Hodže!) pretendira nam da se, bez njega, ne može govoriti za albansku disidenciju!!!
Mi ne možemo da shvatimo kako se može negirati disidencija autoru savršene disidentne poeme BOJANA (objavljena u Dubrovnik 1952!), gdje se Jugoslavija Josipa Broza Tita i Albanija Envera Hodže stigmatiziraju kao GOLGOTA?! Kako se može negirati disidencija autoru famoznog romana IZDAJA, gdje je u ličnosti Mula Hodža Mamer, sa pežorativnim notama prikazan Enver Hodža (koga će od objavljivanja tog romana svi prezreno nazivati Mula!)?! Imamo posla sa jednom smjelošću bez presedana i u istoriji čovječanstva, kamoli Albanije! Ili imamo još jetan takav primjer u istoriji svijeta?! I upravo kad je Enver Hodža brijao brade hodžama, popovima, dervišima i kaluđerima, kad ih je prisiljavao da po koperativama lopatom zarade koru svakodnevnog hljeba, ili ih je tresnuo po zatvorima kao narodne neprijatelje, upravo kad je Enver Hodža rušio i crkve i džamije, i tećea i manastire, ovaj Burović „nedisidenta“ nam pretstavlja u njegovom djelu popa kao borca za stvar slobode, pa i kao narodnog martira, kao palog borca, koji se priključio borbi protiv okupatora zemlje! Možete li nam reći, sem Kaplana Burovića, ko je drugi uzeo tu smjelost dok je Enver Hodža bio živ?! Kadare?! Ili Visar Žiti, koji je u to vrijeme udarao mačku sa kašikom?!
Kako se može negirati disidencija Kaplanu Buroviću, autoru savršenog disidentnog soneta DOćI ćU!, koji je razbio zidove od armiranog betona najmonstruoznijeg zatvora u svijetu Burelji i dospio na stranicama glavnog zvaničnog časopisa Saveza književnika Albanije – NËNTORI – koji mu dodjeljuje i prvu godižnju nagradu?! Kako se može negirati disidencija Kaplanu Buroviću, autoru pripovijetke bez presedana PLEH („đubre“ = Partija Lenjinistička Enver Hodža!), koju su osuđenici u Burelju naučili napamet kao kakvu pjesmu, pa je i sašaptavali jedan drugom kao anti-enverovsku anegdotu?!
Ova pitanja ne postavljam samo „drugu“ Sinani, već i gospodinu Lek Previzi i svima redom, onima koji svakako nastojavaju da negiraju djelo i poliedričnu ličnost književnika i naučnika, akademika, prof. dr Kaplana Burovića, koji, ne samo za našu, jugoslovensku, već i za albansku književnost i kulturu, pa i za jugoslovensku i albansku nauku, za savremenu istoriju svih balkanskih naroda, ima posebno značajne zasluge, vanredne i jako istaknute, kao niko drugi.
U vezi disidencije Kaplana Burovića citiram vam gospođu Dushi Burovi, koju su već citirali i strani autori: „Resuli (pseudonim Akademika Burovića!- SK) je i jedan od prvih i rijetkih, famoznih disidenata. On je prethodio i Jeftušenku, Solženjicinu i Saharovu, i mnogim drugim književnicima, koji se danas drže kao šampioni disidencije, među njima i Jugoslovenu Milovanu đilasu i čehu Vaclav Havelu. Sami su ga Titoisti proglasili za agens spiritus jugoslovenske omladine“.
Akademik Burović je sfidirao titoističku i enverističku vlast kao nijedan drugi književnik u Jugoslaviji i Albaniji, pa i na svijetu. Zato i u Rješenju Sreskog suda u Tirani od 1971. godine, kojim se Burović kažnjava sa 43 godina monstruoznog zatvora, kaže se da on pretstavlja u Albaniji političku i ideološku diversiju (što znači – disidenciju). Ili ne, gospodine Ramiz Alija?! Ove riječi niste ponovili više ni u jednom drugom rješenju, ni u ona kojima ste proglašavali za neprijatelje naroda članove CK Partije rada Albanije, pa ni u ona kojima ste proglašavali za narodne neprijatelje i članove Politbiroa vaše partije.
Kako ste videli iz njegovog citata, ovaj Ramiz Alija i njegov zvučnik Sinan balija, prave se kao da ne znaju što su to napisali Akademiku Buroviću u Optužnici, kojom su ga osudili na doživotnu robiju.
Videći ovaj nezasluženi tretman koji se čini od strane Albanaca Akademiku Buroviću, Association française d’etudes sur les Balkans, izjavljuje preko svog portala: “ Etant donné que les Albanais du CDB rendent beaucoup hommage à des personnalités, je voudrais que l’on rendent hommage à ce grand homme Kaplan Resuli – Burovich, qui a sacrifié sa vie pour la recherche…Kaplan Burovich est Mandela d’Albanie.“ Ovako su se izrazili i mnogi drugi strani poznavaoci stvaranja Akademika Burovića, ali ne i naši. Naprotiv, naši su se ujedinili sa njegovim albanskim persekutorima pa ga proganjaju krvničkije i od samih Albanaca.
Ili ovo nije istina?!
Naravno, imamo i izuzetaka. Koliko za primjer spominjemo Vesnu Jugović i njenu sjajnu tele-reportažu „MANDELA ALBANIJE“, kao i one koje smo već citirali.
Pjesme Akademika BUROVIćA
BOJANA
– Fragmenat poeme –
S najvećim čuđenjem,
posvećujem je sebi.1)
Vijuga se,
teče,
juri,
Kraj blatišta
k moru
žuri.
Mutna joj je
voda
sva,
Blatna,
žuta
i bez dna.
Obale joj
s obe
strane
Pritisnule
ljute
rane.
Kuka,
stenje,
šumi – bruji,
Dotle vetar
nad njom
struji.
Miluje joj
lice
bledo
I šapuće:
-Ne plač’,
čedo!
-Teci dalje!
Teci!
Teci!
-K moru hitaj!
Jade
reci!
-Kaži
što si vid’la
tamo,
-Na Golgotoi,
oj,
Bojano!
Dubrovnik,
Jesenj 1952.
________________
1) U izdanju iz 1952. godine poema je posvećena Makedoncu Koči Dzodzeu, jednom od osnivača Komunističke partije Albanije (kasnije nazvana Partija rada), član Politbiroa CK KPA, koji je likvidiran po nalogu Envera Hodže 1948. godine. Pouzdano se zna da je K.Dzodze bio za prijateljske odnose između Albanije i Jugoslavije. Poslije emigriranja u Albaniju 1960. godine, autor poriče tu posvetu i zamjenjuje je novom, koja je iz vremena njegovog tamnovanja u strašnom zatvoru Burelji – Albanija.
CAJKAN
Mrk
Brk
Gordo svija,
Oči
Boči
Baš k’o zmija.
Svi
Mi
Ništa nismo,
Pravi
Mravi
I to – bismo.
Muk
Stuk
čim se čuje,
Svako
Jako
Nekud pljuje.
Drugo
Jugo
Što ti može?!
Sad
Hlad
Kosti glože.
Mrk
Brk
Dok se svija,
Nema
Drema
T u t u n i j a.1)
Bitolj,
Januar 1958.
_______________
1) Tutunija – Jugoslavija. Ovo ime je stvoreno skraćivanjem poznate čika Jovine kovanice Jututunija, a ima smisao tu – onde gde smo.
DOBAR DRUG
Dobar drug vredi više od brata,
Ne mo’š ga platit’ tovarom zlata.
Gde brat ne može ruku podati,
Glavom će svojom dobar drug stati.
Sudska sala,
Tetovo, 18. juni 1959.
DOćI ćU!
Deci
Svih uhapšenika na svetu.
Koliba je hladna. Ničega nema.
U očima dečjim – ledene suze.
Razumeli niste što sudba sprema
I koja to neman oca vam uze.
Bezbroj vas pitanja u korak prate,
Gložu vaša srca…i majke…jadnoj,
