Samopljuvanje plaćeno i iz budžeta Republike Srpske se nastavlja – Goran Marković prikazuje film Turneja kao seriju na Radio-televiziji RS
Gotovo svi ljudi koje poznajem u Beogradu nisu se ni potrudili da pogledaju film Turneja Gorana Markovića. Tačnije, većini treba dodatno objašnjenje kako on uopšte postoji. Jedini geografski prostor gdje je ovaj film imao kakav-takav odjek jeste Republika Srpska. A i to prevashodno u njenom glavnom gradu Banjoj Luci.
Ostatku svijeta je taj prostor poznat još i manje nego što je to slučaj sa filmom u Beogradu, tako da bi za potpuno razumijevanje njegovog konteksta u Republici Srpskoj i prostoru bivše Jugoslavije uopšte za čitaoca iz inostranstva trebao podugačak i enciklopedijski dosadan preduvod, kako bi uopšte mogao nazrijeti smisao ovog napisa.
Unajkraćem, Banja Luka je drugi grad po veličini u nekadašnjoj Socijalističkoj Republici Bosni i Hercegovini, federalnom dijelu nekadašnje socijalističke Jugoslavije. U prošlosti, kao i većina gradova u predratnoj BiH, planski je privredno, a pogotovo kulturno depriviran u korist Sarajeva. No, u slučaju Banje Luke, pomoću mehanizama komunističkog centralizma i tadašnjih nedemokratskih sistema upravljanja društvom, davan je poseban naglasak na njenu provincijalizaciju. Iz samo jednog razloga. U nekadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji Banja Luka je bila prestonica Vrbaske banovine; i kao takva ravnopravna Sarajevu, tada glavnom gradu Drinske banovine.
To naslijeđe, a pogotovo srpski kulturni identitet u BiH, nastojalo se izbrisati pod izgovorom razgrađivanja kapitalističkog i monarhističkog uređenja prethodne države. Nakon okončanja rata 1995. godine, izazvanog prije svega takvim društvenim poretkom, Banja Luka je postala administrativni centar jednog entiteta. Što je surogatni deminutiv za dvije gotovo potpuno samostalne države koje čine današnju BiH. No, iako se oslobodila privrednog i političkog jarma, Banja Luka je i dalje kulturno nesamostalna i krajnje nesamopouzdana sredina.
ORIJENTALNI DONIRANI PLAčIPIZAM Dok je, zahvaljujući izdašnoj pomoći zapadnih zemalja, u poslijeratnom Sarajevu snimljeno na desetine dugometražnih filmova zavidnog produkcijskog kapaciteta, u Banjoj Luci (dakle srpskom dijelu BiH) nije snimljen ni jedan. Filmovi koji su o ratu u Bosni snimani u Beogradu u Republici Srpskoj su doživljeni sa smješom gađenja i ljutnje. Srbi izvan Srbije su željeli neki film koji će se, nakon dejstva propagandne mašinerije koja ih je predstavljala kao negativce, sa makar malo naklonosti osvrnuti na njihovu borbu u proteklom ratu.
Umjesto toga, Beogradski reditelji su igrali na dodvoravanje ukusu žirija velikih svjetskih festivala na Zapadu. Zato je ulaganje Vlade Republike Srpske u Turneju dočekano sa velikim uzbuđenjem i očekivanjem. Umjesto njih, nakon premijere je uslijedilo opštenarodno razočarenje.
U bivšoj Jugoslaviji svaki poslijeratni film se iščekivao kao neka vrsta nacionalne psihoterapije. U Zagrebu i Sarajevu su snimani kolor filmovi crno-bijele poetike, sa jasnom propagandnom agendom, u kojoj se Srbi nedvosmisleno prikazuju kao negativci. Samo u srpskom filmu se moglo čuti da je „rat besmislen“, „da smo svi isti“, odnosno obilato se koristio neki opštečovječanski, humanistički i antiratni patos. Ni Turneju zato nije moguće posmatrati sa čisto umjetničke strane.
Srećom po autora, jer ako ćemo prvo o umjetnosti, tu se zaista ne bi imalo puno reći. Dramska predistorija ovog filma, čiji se scenario zasniva na u ratu izvođenoj pozorišnoj predstavi, napadno se osjeća čitavom njegovom dužinom.
Nažalost, ne može se ni nazrijeti da je to učinjeno iz želje da se ostvarenju da intermedijalni karakter, što bi bila prednost, ako ne i neophodnost u jednom filmu, čiji su glavni likovi pozorišni glumci. Umjesto toga, pozorišna konstrukcija stoji zanatski nevješto i napadno neestetski u srži ovog ostvarenja, kao kada bi nakon izgradnje nekog velelepnog zdanja, arhitekta odlučio da ostavi skele oko njega.
Naravno, ovo poređenje bi imalo smisla, samo u slučaju da se scenario kvalifikuje u izvanredno dostignuće. Što nije slučaj. Zahvaljujući njemu, dobijamo dramsku atmosferu sa loše filmski ukomponovanim osnovnim simbolima, a koji su se namjeravali prostituisati za oči gledalaca na Zapadu. Pri tome ne mislim na sve ono što je bilo sveto i uzvišeno srpskom narodu u toku proteklog rata, već upravo na te pozorišno-umjetničke ideale artističkog svijeta, koji je uslijed svoje naivnosti, neobaviještenosti i srebroljublja, neočekivano zarobljen u vihoru građanskog rata.
Tako je Turneja jedan konfuzni i nepregledni galimatijas kvalitetne glumačke postave, osrednje kamere i izuzetno loše fotografije. Režirana tako da nalikuje na parni kotao kojem se na čeličnom umjetničkom limu, uz posprdljiv efekat, uočavaju predebeli rediteljski varovi, te produkcijski šrafovi nejednakog profila, dužine i zarđalosti. Scenografija, specijalni efekti, i sve ono što čini jedan film, najbolje su predstavljeni groteskno neuvjerljivom čvorugom koju lik Žakija nosi na svom čelu.
TURBO-FOLK INVAZIJA IZ KOSMOSA Tako ovaj kotao, pod uslovom da uopšte drži vodu, u sebi kuva prestarjeli žal jedne socrealističke samoupravne kulture, koja je bila toliko moćna i uzvišena da su je preko noći porazili narodnjaci. Načinjen samo zato da Goran Marković, kao komercijalan i režimski reditelj koji se nije snašao u ratnoj promjeni sistema, iživi svoje tadašnje frustracije.
Prema njegovom svjedočenju, ovo je najskuplji film koji je snimio te se čini da su i tematika i obim produkcije bili preveliki zalogaj za Markovića. Sve dosadašnje je snimio u Beogradu ili okolini te je ime ovog grada, bez obzira što govori o ratu u Bosni, suvereno najpominjaniji toponim.
To ukazuje da je ovaj film još jedan u nizu onih koji je Beograd snimio za sebe; kao posljednji trzaj ideološke formacije, koja ne može da prežali što on više nije glavni grad Zagreba, Sarajeva, Ljubljane, Podgorice i Skoplja. U nastranom pokušaju da se barem u kulturi reinventira ta pozicija, nastaju ovakvi filmski bastardi, u kojima Beogradski anahroni umovi žrtvuju kulturološku i političku sudbinu RS.
To nas i dovodi do drugog pola filmske percepcije u kojoj se logično zapitati zašto je RS uopšte davala pare za ovaj film? U svjetlu nacionalno-terapeutske svrhe, ovaj film je bio mnogo potrebniji Hrvatima i muslimanima. Pogotovo njegov početak. Tamošnja propaganda i danas insistira na tome da je za vrijeme rata u Bosni intelektualni Beograd bio aktivno zainteresovan za ratna zbivanja, pa sve do gluposti prema kojima je Srbija slala svoju aktivnu vojsku da u učestvuje u sukobima.
Najvredniji dijelovi filma su upravo oni sa radnjom u Beogradu, gdje se pokazuje da su nosioci tamošnjeg javnog mnjenja bili finansijski pogođeni ratnim sukobom i gledali na njega kao da se dešava u centralnoj Africi.
Marković je, dakle, u okviru jedne samoljubive beogradske priče preambiciozno pokušao da dotakne sve topike predmetnog ratnog sukoba. To je uslovilo pretrpanu kompoziciju filma, gdje ti kataloški izleti u jednu veoma duboku materiju, nepotrebno pokazuju svo nepoznavanje iste.
KAD MENDELU IGRA BELAC Navikli smo da filmska industrija Holivuda, u slučajevima kada radnja filma nije u SAD, pravi neoprostive materijalne greške, koje su nivou toga da bi, u slučaju da Nelson Mendela nije toliko poznat, njega u američkom filmu mogao igrati i bijelac. No, to se ne može oprostiti jednom srpskom filmu, koji je većinom sniman na lokacijama u RS.
Počev od toga da grad po imenu Srbobran nije postojao u Srpskoj Krajini, kako kaže lik ispodprosječnog glumca, koji je organizator turneje u RS. Grad pod tim imenom je postojao u RS, ali danas još samo u Vojvodini, jer je ukidanjem pomoći iz Srbije RS izgubila to mjesto i ono je ponovo preimenovano u Donji Vakuf.
Nadalje, kroz Srbobran, koji nije ni blizu Derventi koja se napadno spominje u filmu, nikada nisu propuštane muslimanske jedinice, pogotovo ne iz stotinama kilometara na sjever udaljene Tuzle (!?), a kamoli da bi se išle boriti protiv jedinica Autonomne pokrajine Zapadna Bosna, gdje je Fikret Abdić podigao ustanak protiv ratoborne vlasti iz Sarajeva. Kroz srpsku teritoriju su, doduše, propuštene hrvatske snage nakon sloma u srednjoj Bosni, ali to Marković i njegov scenarističko-konsultantski tim ne zna niti se puno oko toga nervira.
U krajnju ruku, u toku rata su funkcionisale autobuske linije, a pogotovo za Beograd, tako da su glumci mogli riješiti problem prevoza koji bi ih udaljio iz rata istog trenutka kada su se vratili u taj fikcionalni Srbobran. Osim toga, svi bi bili radosni da povezu poznate ličnosti iz Beograda, čak i bez naknade.
Zato, u najsažetijoj ocjeni, bez ikakve sumnje bi se moglo reći da je cilj bio snimiti film, kojem bi u podnaslovu stajalo: Ja nisam Srbin, ja sam glumac! – kao što, ukliješten u minskom polju ničije zemlje, uzvikuje jedan od likova na ovoj otužnoj Turneji.
Takav stav izbija iz svake pore ovog ostvarenja, i nije onda čudno što Markovićev film ima svega par izleta u ratni realitet, te većinom poltroniše poetičko-političkoj viziji kakva je već popularisana iz Sarajeva i Zagreba. Pritom, naravno, poturajući leđa jednog pojma kao što je RS te učvršćujući zablude o ratu, koje vladaju i na Zapadu i u Srbiji.
Treba biti jasno da regularnih vojnih jedinica iz Srbije nije bilo! Istina, na samom početku i pred kraj rata su Drinu prelazile paravojne jedinice sastavljene od kriminalaca iz Srbije, izdajući se za dobrovoljce. U vrijeme kad se odvija radnja ovog filma, čak je i broj stvarnih dobrovoljaca bio sasvim simboličan te je jedino do sada neviđen u filmovima ratne tematike epizodični sukob majora Vojske RS sa komandirom jedne od takvih kriminalnih bandi, koji više nego jasno treba da predstavlja Željka Ražnatovića Arkana. Majora, simptomatično, tumači Aleksandar Stojković, koji je jedini glumac iz Banja Luke sa dovoljno teksta da bi mu se uloga nazvala epizodnom.
U trenutku dok pozorišna trupa iz Beograda izvodi prikaze iz predstave Smrt Stefana Dečanskog, srpskim vojnicima na prvoj borbenoj liniji u parteru statiraju perjanice glumišta Narodnog pozorišta RS. Veću minutažu i daleko ozbiljnije uloge dobili su glumci iz Federacije BiH (muslimansko-hrvatski dio Bosne), što na najbolji način ilustruje na kojem mjestu produkcijski, a posebno umjetnički, Beograd vidi Banju Luku. čak i da se sa strane ostavi nepristojno tačan podatak da ti glumci u svojim javnim istupima neprestano pozivaju na ukidanje RS i glumili su u desetinama filmova koji, bez imalo kućnog vaspitanja, srpsku naciju predstavljaju kao nakot polučovječnih zvjerova.
Jugonostalgično-samoubilačke gluposti koje Marković otjelotvorava u susretu sa nesrpskim vojskama naprosto nisu dostojne komentara. Možda bi se moglo i oprostiti što cementira šovinističko-neistoričnan stav prema kojem samo Hrvati imaju pravo da baštine dubrovačku tradiciju jer je improvizacija Marina Držića, u svjetlu poetike koju je sam sebi zadao, najbolje odglumljena scena u ovom filmu.
SAMOPLJUVANJE ZA SOPSTVENE PARE Ono što je posebno iritirajuće jeste da sve (srpske) patriotske izjave u filmu izgovaraju nedvosmisleno negativni likovi. To svoj vrhunac doživljava u liku kvaziknjiževnika Ljubića (alijas Dragoš Kalajić).
Marković je tu pomoću novca Srbije i RS još jednom izrekao kosmičku glupost prema kojoj je tadašnja srpska političko-intelektualna elita izazvala krvoproliće u bivšoj Jugoslaviji umjesto što, evo, i danas insistira na bratstvojedinstvenim tricama i kučinama.
Da je takvih likova kao Ljubić bilo – istina je. Da su gostovali po RS, takođe je istina. No, rečenica koju izgovara organizator turneje u Beogradu: Tamo nas čekaju kao spasioce. Znate vi šta tamo znači kada dođe neko iz Beograda? – takođe je do patetičnosti dirljiva istina. Lično sam u toku rata prisustvovao prepunim dvoranama gdje su gostovali glumci iz Srbije, i to nije bilo ni blizu ovom vodvilju koji je načinio Marković. To su bili neki drugi ljudi i uopšte me ne čudi što ne igraju u ovom krajnje sramotnom celuloidnom izbljuvku.
Lično znam da se glumica Ljiljana Blagojević (Sjećaš li se Doli Bel, Emir Kusturica) odrekla svog honorara u Bijeljini, a da joj niko nije zavrtao ruku. Njenu i misiju mnogih slavnih glumaca iz Srbije Goran Marković je ovim filmom obeščastio. I to za srpske pare! Krajnje sažaljivo pokušavajući da se omasti na šinama sarajevske propagandne priče o ratu u Bosni, koje su već odavno na valu političkih kriterijuma odvezle kompozicije vrijednih nagrada i budućih angažmana od strane Zapada.
Razlog zbog kojeg je ovaj pačvork šlagvorta i pirotehničkih smijurija ugledao svjetlo dana možemo naći samo u već zadivljujuće glupavom nepostojanju srpske kulturne politike. A razmatramo li osnovnu filozofiju ovog uratka, a ona je klepi pare i bježi, te znamo način na koji je nastao, onda je jedino Tika Stanić (organizator gostovanja u ratnoj zoni) ovdje odigrao svoju životnu ulogu.
No, on je inostranoj publici poznat koliko i Banja Luka, toponim koji ni jednom nije pomenut u ovom filmu…
(Tekst je prvi put objavljen na Frontal.RS 21. aprila 2009. povodom TV premijere filma na RTRS)
