E moj kukavni Srbine! I ti dožive da te iz rodnog mesta sustigne sudbina prognanika – jetko prokomentarisa Istočanin Nenad Ašanin, vođa puta u ime Koordinacionog centra Srbije za Kosovo i Metohiju za Istok, varošice koju su, praćeni vojnicima Kfora, nedavno posetili reporteri „Vesti“ i pedesetak prognanih Srba.
Kompletan srpski živalj, objašnjava Nenad Ašanin, dolaskom međunarodne vojne i civilne misije, bio je prinuđen da se iseli iz Istoka pred albanskim pogromom, 14. juna 1999. godine. U gradu je ostalo 29 onemoćalih Srba koji nikom ništa nažao nisu učinili i koji su verovali da im se ništa loše ne može da desi. Ali, desetak dana kasnije, seća se Ašanin, svi ti starci su pobijeni. četvoro ih je nađeno i sahranjeno, a ostali su živi spaljeni u jednoj kući!
Rat kao brat
– Ne verujem da su zločin počinili ovdašnji Albanci jer u vreme kada su oni odlazili u izbeglištvo, komšije Srbi su nastojali da im sačuvaju imovinu. Za dva meseca od dolaska Kfora i Unmika svi ti Albanci su se vratili kućama, a nakon prinudnog odlaska Srba, grad naseliše i Šiptari iz dreničkog kraja, kao i oni iz Albanije. Albanski starosedeoci verovatno nisu mogli da spreče zločine, pljačke, paljenja i razaranja srpske imovine zato što bi i sami stradali od svojih ekstremnih sunarodnika – smatra Ašanin.
Iz južnog, albanskog dela Kosovske Mitrovice, putujući preko Drenice, najvećeg i najljućeg uporišta albanske OVK, pred ulazom u Srbicu, skrećući kroz atar albanskog sela Rakuš, stiže se u gradić Istok, na Kosovu i Metohiji. Na ulazu u varoš u oči pada sivo zdanje Unmikovog zatvora „Dubrava“, dok na obroncima Mokre Gore, iznad Istoka, lepotom dominira srednjovekovni pravoslavni manastir Gorioč.
Dvostruki aršini
– Svesni smo da je Srbija nemoćna da nam sama pomogne, ali nas čudi nemušti stav Unmika i UN po pitanju srpskog povratka. Leta 1999. ne samo što su vratili sve izbegle Albance u roku od dva meseca, već su tolerisali i doseljavanje novih, tako da sada Istok ima duplo više šiptarskih doseljenika, nego domaćih Albanaca – tvrdi Ašanin.
Naši saputnici jedva prepoznaju rodnu varoš. Nikle su mnoge višespratnice novih albanskih bogataša. Neke su podignute na srpskim imanjima, bez znanja vlasnika. Između tih vila sablasno zjape ogoljeni kosturi razrušenih srpskih kuća. Iznenađujuće na sve deluje i to da oko novih stambenih objekata nema zidanih ograda, visokih dva metra, što je donedavno bilo uobičajeno za albansku sredinu. Vidno je i da neki Albanci starosedeoci nisu profitirali nakon proterivanja Srba iz Istoka. Kuće i okućnice su im, pokazuju saputnici „Vesti“, iste kao i pre pet godina, samo malo više oronule.
Gradskim skverom dominira beli mermerni spomenik albanskim borcima iz minulih oružanih sukoba. Ašanin, vođa puta, zaprepašćeno uzviknu: „LJudi, pa tu je bila kuća moje tetke LJubice Krstić!“
Kamenice nisu letele
Iznad samog centra Istoka, približavajući se starom naselju LJug, putnici zanemeše pred strahotom. Ovaj, do pre pet godina isključivo srpski deo grada sa 400 porodičnih kuća, potpuno je uništen.
– Do progonstva, na teritoriji istočke opštine, u gradu i okolnim selima živelo je oko 30.000 Srba. Oni su do dolaska Kfora i Unmika na Kosovo i Metohiju činili polovinu ukupnog stanovništva opštine, dok je u samom gradskom jezgru među 28.000 žitelja bilo 12.000 Srba, a sada više nema nijednog – priča Nenad Ašanin, danas smešten u izbegličkom kampu na beogradskoj Adi Ciganliji, sa ženom i troje dece, majkom i taštom.
Svetinju brane monahinje
Igumanija Antusa, čuvši žamor na srpskom jeziku, izlazi iz crkve i obradovana pozdravlja iznenadne goste, u porti Gorioča. Posle bogosluženja, nudi rakiju, sokove, kafu, keks, jabuke, a posetiocima dariva i voštanice, da ih upale za dušu svojim pokojnicima, na groblju. Manastir iz 14. veka koji je podigao kralj Stefan Dečanski opstao je zahvaljujući monahinjama koje ni za vreme martovskog pogroma albanskih terorista nisu htele da ga napuste, ali i španskim vojnicima Kfora koji savesno čuvaju ovu svetinju.
– Eno je, moja kuća – pokazuje nam Ašanin ostatke građevine, među izgorelim i miniranim ruševinama, pa nastavlja: – Kad smo prognani, najpre su opljačkali naše pokućstvo. Zatim su s kuća skidali crep, prozore, vrata i sve što je bilo upotrebljivo kao građevinski materijal, pa su objekte palili ili minirali, da ne bismo mogli da se vratimo na svoja vekovna ognjišta. Ali, prevarili su se, vratićemo se kad-tad!
Imućni postali siromasi
Srbi su u Istoku bili imućniji deo stanovništva. Imali su mnogo nekretnina, što u kućama i lokalima u gradskom jezgru, što na seoskim gazdinstvima u opštinskom ataru. LJudi su se, uglavnom, bavili malom privredom, stočarstvom i zemljoradnjom, a bilo je i zaposlenih u državnim strukturama. „Imali smo u Istoku farme sa 18.000 svinja i 9.000 goveda, a u ribnjaku gajili pastrmku“, prisećaju se proterani Srbi.
Usledilo je i drugo iznenađenje: autobus koji je usred dana prolazio kroz Istok, u pratnji Kfora i Kosovske policijske službe, nije dočekao kao i svaki drugi ciglama i psovkama! Mada su uske krivudave ulice bile pune sveta, nisu poletele kamenice, nije bilo uzdizanja dva prsta, niti bezočnih gestikulacija. Doduše, bilo je zaprepašćenih pogleda, pljuvanja u pravcu autobusa sa beogradskom registracijom, kao i dobacivanja: „Zašto ne idete peške?!“ Ali, bilo je obostranih pozdrava mahanjem ruke i nasmešenih lica kad bi se međusobno prepoznali Srbi iz autobusa i neki Albanci sa gradskih ulica.
Zaludni pregovori
Opština Istok se rasprostire od administrativne granice sa Crnom Gorom i centralnim delom Srbije, pa do grada Srbice, u dreničkom kraju. Mokra Gora deli Istok od Tutina u Srbiji i Rožaja u Crnoj Gori, a kod sela Ozrim se graniči s metohijskom opštinom Peć. Unazad pet godina o povratku prognanih istočkih Srba bezbroj puta se uzalud pregovaralo s albanskim opštinskim vlastima, koje istrajavaju u nameri da ne dozvole povratak u grad.
