Mnogovekovna burna prošlost Beograda, jednog od najstarijih evropskih gradova, u znatnoj meri je sažeta u istoriji nastanka i trajanja njegovog katedralnog hrama. Najstariji sačuvani podaci odnose se na daleko vreme pojave pravih hrišćanskih hramova u Beogradu, zapravo na doba širenja hrišćanske religije na prostoru centralnog Balkana i , posebno , u antičkom Singidunumu krajem II i tokom III veka, kada su zabeležena i imena prvih mučenika iz ovog grada koji su postradali za hrišćansku veru. Legalizacijom hrišćanstva 313. godine Singidunum ubrzo dobija rang episkopije, a njeni velikodostojnici veoma aktivno učestvuju na crkvenim saborima tokom IV i V veka . I u vreme varvarskih nadiranja na severoistočne granice Carstva tokom VI i VII veka, Singidunum ostaje strateški značajno utvrđenje i veoma važno crkveno središte, u kojem se odvija živ duhovni život i podižu hramovi. Doseljavanje Srba na ovo područje krajem VI i početkom VII predstavlja događaj od izuzetnog značaja za kasniji razvoj ovog grada koji dobija i novo, slovensko ime – Beograd.
U sastavu srpske srednjovekovne države Beograd dobija poseban značaj u vreme kralja Dragutina, koji je u njemu posle 1282. godine sagradio prvobitnu Sabornu crkvu posvećenu Uspenju Presvete Bogorodice. Sudeći prema otkrivenim arheološkim tragovima i istorijskim opisima , ona se nalazila u sklopu srednjovekovnog utvrđenog grada, u severo – istočnom delu Donjeg grada. U lepo urađenom, Beogradu kralj Dragutin je uskoro dočekao kraljicu Simonidu, suprugu svoga brata Milutina, koja mu je došla u pohode, sa posebnom željom da se pokloni svetinjama beogradske Saborne crkve. Opis te posete ostavio je arhiepiskop Danilo II, koji na jednom mestu kaže: „I tako ova blagočestiva (Simonida), idući sa takvom velelepnom slavom carskom, dođe u u slavni i sjajni grad Beograd srpski, koji stoji na obali Dunava i Save. I tu, u velikoj Sabornoj crkvi mitropolijskoj, pokloniše se sa umiljenijem čudotvornoj ikoni presvete Bogorodice… Svi koji su ih videli, divili su se njihovom izgledu, tako da je vaistinu (prelepo) bilo videti njihov odlazak ukrašen carskim odelom i zlatnim pojasima, biserom i dragim kamenjem:purpuri carski i bagrenice bacali su zrake, svetleći kao mnogi poljski cvetovi, ukrašeni mnogorazličnim lepotama“.
Najveći domet u svom razvoju u srednjem veku Beograd postiže početkom XV veka, u doba despota Stefana Lazarevića, kada je prvi put u svojoj istoriji ovaj grad postao prestonica srpske države, njeno vredno , kulturno i crkveno središte. Preuzimajući Beograd od Ugara 1403. godine u veoma teškom istorijskom trenutku za Srbiju i Beograd, despot Stefan je tada izdao Beogradu posebnu povelju u kojoj kaže:“ Nađoh najkrasnije mesto od davnina, preveliki grad Beograd, koji je po slučaju razrušen i zapusteo, sazdah njega i posvetih ga Presvetoj Bogorodici“. Međutim , posle iznenadne despotove smrti (1427) i , naročito , potonjim turskim osvajanjem Beograda (1521) drastično se pogoršava položaj pravoslavnog stanovništva u gradu, kao i stanje njihovih bogomolja.
Prvi srazmerno precizni podaci i širi opisi Saborne crkve koja je bila sagrađena na njenoj sadašnjoj lokaciji , na Varoš kapiji, potiču iz XVI veka. Naime, istorijski izvori i zabeleške putopisica iz XVI – XVIII veka pružaju dosta pojedinosti koje govore o postojanju i izgledu Saborne crkve u središtu onog dela varoši u kojem su pretežno živeli Srbi. Tu je tokom nekoliko stoleća postojala stara crkva posvećena svetom Arhanđelu Mihailu, čiju sudbinu možemo pratiti kroz razdoblja turske i austrijske vladavine. Ona je bila naročito dramatična tokom više ratnih sukoba između dve moćne carevine koje su se borile za prevlast nad Srbijom i Beogradom, od kraja XVII do kraja XVIII veka. I pored krajnje nepovoljnih istorijskih prilika i mnogih smetnji koje su pravile austirjske vlasti, mitropolit Mojsije Petrović je uspeo 1725-28. godine da iz temelja obnovi beogradsku Sabornu crkvu i da je ukrasi novim ikonostasom. Nije to bila ni prva ni poslednja obnova glavnog beogradskog hrama. Više puta razaran, pljačkan i paljen , a posle toga uvek uporno obnavljan, istrajavajući tako u svom postojanju i održavanju duhovnog života među Srbima, uprkos nepovoljnim uslovima, jedini preostali pravoslavni hram u Beogradu, dočekao je 1804. početak prvog srpskog ustanka i ulazak krajem 1806. godine u Beograd ustaničke vojske koju je predvodio vožd Karađorđe Petrović. Uskoro je u Beograd prešla i vrhovna vlast ustaničke Srbije – Pravitelstvujušči sovjet srpski, po čijem je nalogu 1807. izliveno posebno zvono i podignuto na zvonaru Saborne crkve. Bilo je to prvo zvono koje se oglasilo u Beogradu oslobođenom od Turaka.
Dositej Obradović, bliski Karađorđev saradnik, koji je poslednje godine svog izuzetno bogatog života posvetio prosvetnom i kulturnom uzdizanju ustaničke Srbije, trudio se da dovede u Beograd najbolje srpske slikare Stefana Gavrilovića i Arsu Teodorovića radi slikanja novog ikonostasa za Sabornu crkvu. Želja mu je bila da na njenom ikonostasu , između ostalog , budu predstavljeni i likovi srpskih vladara – svetitelja. Na kraju života, kada mu se primakla smrtna ura, poslednja želja mu je bila da njegovi zemni ostaci počivaju u oslobođenoj Srbiji. Kada je umro u Beogradu , 28.marta 1811. godine, i bio ispraćen od građanstva, ustaničkih ratnika i njihovih vođa koje je predvodio Karađorđe , sa velikom tugom i počastima koje je zaslužio, do Saborne crkve, u čijoj je porti pogreben, ispred glavnog ulaza. Na grobnoj ploči mu je uklesan natpis koji je sam za života sastavio, jedinistvenog sadržaja: „Ovde ležu njegove srpske kosti. On je ljubio svoj rod Večna mu pamjat“.
Posle poraza Prvog srpskog ustanka, u naletu turske osvete, Saborna crkva je bila poharana i oskrnavljena. Njena popravka i osvećenje izvršeni su tek u vreme kneza Miloša, 1819-1820. godine. Međutim zbog turske zabrane, crkva nije imala zvona, već su se vernici sazivali, kao što to ukazuje u svom putopisu O.D. Pirh, pomoću drvenog klepala, jer se od 1813. godine “ u Srbiji nisu čula zvona, ali su zvona tu, zakopana i sa dolaskom hatišerifa dići će se opet“. I, zaista, na dan proglašenja hatišerifa kojim je Srbija dobila autonomiju, u porti Saborne crkve je podignuta drvena zvonara na kojoj su postavljena zvona. Ona su oglasila narodu stečenu slobodu.
Sa vremenom, narasle potrebe žitelja Beograda i vladarski ugled kneza Miloša zahtevali su veću, lepšu i bolje uređenu katedralnu crkvu u gradu koji se pripremao da postane prestonica Kneževine Srbije. Zbog toga je Miloš Obrenović početkom 1831. godine izdao nalog da se prikupe novčana sredstva, obezbedi građevinski materijal i dovedu majstori sposobni da oprave već prilično oronulu crkvenu građevinu. Uskoro su predračuni majstori pokazali da bi opravka stare crkve bila preskupa, pa knez Miloš odlučuje 1836. godine da se izvrše sve pripreme za rušenje stare i izgradnju nove crkve na istom mestu. U tom cilju najpre je bila obrazovana posebna komisija na čijem je čelu bio postavljen mitropolit Petar Jovanović, koja je sprovela, može se reći prvi javni građevinski konkurs, na koji su bili pozvani najpoznatiji graditelji iz Beograda, Zemuna, Pančeva i Novog Sada. Knez Miloš je pomno pratio sve pojedinosti vezane za ovaj poduhvat: naredio je da ga svakodnevno izveštavaju o toku pripreme izgradnje novog crkvenog zdanja, o uslovima i cenama nabavki građevinskog materijala i prispelim arhitektonskim planovima. Na kraju je, posle niza Miloševih primedbi, na ponuđena rešenja, kao najpogodniji prihvaćen projekat istaknutog pančevačkog graditelja Fridriha Adama Kverfelda, čija je graditeljska družina uspešno i u predviđenom roku izvela građevinske radove u razdoblju 1837-1840. godine. Kakav je bio kulturno – istorijski značaj izgradnje nove Saborne crkve u Beogradu, najbolje je izrazio književnik i istoričar Milan đ. Milićević, koji je kao svedok tog događaja u svojim uspomenama zapisao: „Posle tri godine žurnog i marljivog rada, visoka, krasno pozlaćena zvonara nove beogradske crkve , cepajući u nebo oblake, bacala je na sve strane sliku građevinske lepote izazivajući poštovanje prema onom čemu je bila namenjena. Ona je sobom očigledno svedočila vaskrs nove države srpskog naroda i ulevala je nadu na sve lepšu budućnost“.
Sledeća faza radova predviđala je unutrašnje opremanje i umetničko ukrašavanje novo podignutog hrama. Za izradu ikonostasa, pevnica predikaonice i tronova crkvena opština je pozvala iz Beča tada već poznatog „vajara, mjedorezca i ljevara“ Dimitrija Petrovića (1791-1852), a za slikanje ikona i zidnih slika mladog Dimitrija Avramovića (1815-1855) koji je tek bio diplomirao na Umetničkoj akademiji. Imajući u vidu činjenicu da je Beograd u to doba bio izrazito patrijarhalna sredina, doduše u naglom društvenom i kulturnom razvoju, mora se istaći nesumnjiva dobra obaveštenost i istančan sluh za nova umetnička kretanja. Beogradska crkvena opština nije se ni u jednom trenutku dvoumila da za poslove ukrašavanja Saborne crkve pozove dva umetnika čija dela pre toga nije imala prilike da vidi. Upućeniji tvrde da su Vuk Karadžić i neki drugi Srbi koji su tada živeli u Beču toplo preporučili ove darovite umetnike, koji su se vić bili pročuli tamo. Ne isključuje se ni preporuka njihovih profesora sa Bečke akademije. O Dimitriju Petroviću je bečka kritika pohvalno pisala još 1837. godine, prilikom izlaganja njegovog prvog vajarskog rada – statue Isusa Hristosa. Naredne godine je njemu bila poverena izrada trinaest srpskih grbova za ukrašavanje topova koji su , po narudžbini kneza Miloša, u to vreme izlivani u Austriji. Radi novog i velikog posla Petrović je doputovao u Beograd da „razvidi i izmeri mesto na kome će oltar stajati“ i da sklopi ugovor sa opštinom. Pretežni deo posla oko izrade, dopremanja i montiranja u crkvi ikonostasa on je završio do 1842. godine, dok je pevnice i tronove po njegovim nacrtima dovršio Georgije Dević, iskusni prečanski rezbar, učenik Marka Vujatovića, najpoznatijeg karlovačkog baroknog rezbara.
U isto vreme je Dimitrije Avramović naslikao ikone za ikonostas, pevnice, tronove i predikaonicu, zatim ukrasio minijaturnim ikonama darohranilnicu i sve ripide, tako da je u crkvi ostavio preko pedeset ikonopisnih dela. Posebnu umetničku celinu čine dvadeset i dve kompozicije velikog formata (ukupne površine 630 metara kvadratnih) koje je Avramović naslikao na svodovima i zidovima hrama. Među njima se posebno ističu sledeće kompozicije: „Molenije o čaši“, „Gospod u slavi“, „Silazak Svetog Duha“,“ Beseda na Gori“ i „Pustite decu neka prilaze k meni“. Veoma uspešno su slikane i neke manje zidne slike – „Vaskrsenje udovičinog sina“,“Hristos sa mudrim i ludim devicama“ i „Pakao“.
U arhitektonskom i umetničkom pogledu Saborna crkva prestavlja izuzetno ostvarenje zbog vremena i sredine u koji je nastala. Njen značaj je izuzetan za postojanje razvojne tokove srpske crkvene umetnosti. Monumentalna po svom obliku i konstruktivnom sklopu, ona nesumnjivo spada među najveće crkvene građevine podignute i HIH veku u Kneževini Srbiji. Oblikovana je u klasicističkom stilu sa mestimično upotrebljenim elementima baroka, koji su došli do izražaja najviše na gornjem delu zvonika. Kao što je arhitektura hrama uskoro postala primer za ugledanje prilikom izgradnje novih crkava širom Srbije, tako je i umetničko ukrašavanje njene unutrašnjosti raskošnim duboreznim i pozlaćenim ikonostasom Dimitrija Petrovića i slikarskim delima Dimitrija Avramovića, takođe, postalo pravi uzor za mnoge umetnike. Na taj način Saborna crkva u Beogradu u umetničkom smislu javlja se kao vesnik novih umetničkih shvatanja koja sve više stižu iz razvijenih kulturnih središta Evrope.
Međutim , Saborna crkva nije samo to. U burnim istorijskim događajima koji su sledili ona je često igrala prvorazrednu ulogu, jer mnoga istorijska zbivanja, društvene pojave i duhovna kretanja, kao i život i delo pojedinih istaknutih ličnosti obnovljene srpske države i srpske crkve, živim i neraskidivim nitima su vezani za nastanak i trajanje ovog hrama, glavnog duhovnog središta Beograda. U izvesnom smislu reč je i o hramu kao istorijskoj pozornici i mauzoleju srpske istorije, u kojem su toku njegovog postojanja sahranjivali mnogi veliki i zaslužni Srbi. U njemu su brižno čuvane mošti nekih od najpoštovanijih srpskih svetitelja – vladara, kao i zemni ostaci zaslužnih crkvenih velikodostojnika, patrijarha, mitropolita i episkopa. Mnogi srpski vladari iz XIX i XX veka , pristupanju na presto, najpre su u ovom hramu bili miropomazni, a neki i krunisani. Pred njegovim oltarom je najveći broj naših arhijereja primio svoje visoko posvećenje i najviše đakona i sveštenika tu je rukopoloženo. Ovde je obavljen izbor prvog patrijarha ponovo uspostavljene Srpske patrijaršije, kao i čitavog niza njegovih naslednika na tronu Svetog Save.
Kroz vekove svog postojanja Saborna crkva je kao duhovno žarište neprekidno okupljala Srbe, uvek deleći sudbinu svog naroda i Beograda. Stolećima u njoj se poje sveta liturgija, neprestano se uznose molitve Bogu, prima sveto pričešće, vrše mnoga krštenja, venčanja i opela. U isto vreme, sa puno oduševljenja su održavana i mnoga blagodarenja, proslavljanja i molepstvija u srećnim prilikama, ali isto tako su u njoj prolivane premnoge suze kada u Srbi okajavali svoja sagrešenja. Izgleda katkad, da je naša istorijska sudbina bila mnogo izdašnija u iskušenjima, ogrešenjima i bolu, nego u radosti i slavlju.
Danas ovaj hram, posle dužeg vremena, doživljava svoj novi preporod. Posle sto pedeset godina otkako je podignuto, crkveno zdanje se obnavlja, spolja i iznutra. Obnovljen je prvobitni izgled ikonostasa, ikona , zidnih slika i mnogih drugih umetničkih dela i dragocenih relikvija iz crkvene riznice. Među njima se nalaze retka dela iz HVI – HVIII veka, a najbrojnija su ona iz prošlog stoleća. Stari sat na zvoniku neumorno otkucava.
„Zadužbina“ Beograd, septembar 1996. godine
