Na gornjem Dunavu, poviše Budima nalazi se Sentandreja, nekada najpoznatiji srpski grad u Madarskoj, sa nekadašnjim sedištem srpskog patrijarha i sadašnje Eparhije budimske, kao i sedam srpskih hramova, od kojih danas svi nisu u posedu Srpske pravoslavne crkve. Cetiri su odavno prodati drugoj pravoslavnoj braci, jer ova prelepa barokna varoš broji sada svega izmedu 50 i 100 srpskih duša.
– Sentandreja danas ima 20.000 stanovnika. Srbi su se gotovo potpuno iselili posle Prvog svetskog rata, ali znacaj mesta nije u našoj brojnosti, nego u kulturnom i duhovnom smislu, i što je tu sedište naše eparhije. Sentandreja je takode jedan od vodecih srpskih i duhovnih centara. Svi Srbi u Madarskoj nastoje da se ocuvaju srpski toponimi u Sentandreji. Imamo Trg cara Lazara, Patrijarhovu i Ulicu Vuka Karadžica, spomen-kucu Jakova Ignjatovica, spomen-plocu Tihomira Vujacica i još mnogo toga – prica Pera Lastic, predsednik Srpske zemaljske samouprave u Madarskoj.
Zivot u mahalama
A za vreme Velike seobe Srba (1690. godine) pod Arsenijem Trecim Carnojevicem, Sentandreju, u kojoj je vec bilo malobrojnih potomaka prvih srpskih doseljenika, šajkaša, iz 14. veka, naselilo je oko 5. 000 novodošlih Srba sa svojim patrijarhom. Tada je pocela novija istorija ove barokne varoši koja svoj uspon beleži u 18. veku.
Poceci su, prica Lastic, medutim, bili veoma skromni. Prvi doseljenici podizali su domove i crkve od drveta, živeli su u mahalama držeci se svojih obicaja i svojih zanata. Nekako u to vreme u Sentandreji pocela je sa radom i prepisivacka škola kaludera Racana, a kraj Saborne crkve svoj skromni konak imao je patrijarh Arsenije Treci Carnojevic.
Vec od cetvrte decenije 18. veka, veli Lastic, u Sentandreji je pocela da nice barokna varoš. Za nekoliko decenija podignute su i oslikane cuvene sentandrejske srpske crkve izgradene u baroknom stilu: Saborna ili Beogradska, Blagoveštanska, Preobraženska, Požarevacka, Ciprovacka, Opovacka i Zbeška. Te crkve sa svojim riznicama neprocenjivog bogatstva, bile su i ostale ponos srpskog naroda, iako su Srbi u Madarskoj krajem 19. i pocetkom 20. veka bili izloženi asimilaciji i odnarodivanju.
– Po slojevitosti sadržaja i bogatstvu fondova, srpska pravoslavna crkveno-umetnicka zbirka u Sentandreji zauzima osobeno mesto medu muzejima i umetnickim zbirkama Madarske, dok se njena biblioteka, u srpskoj dijaspori, uz tršcansku srpsku biblioteku u Italiji, smatra najstarijom i najcuvenijom po broju rariteta i rukopisnih knjiga – kaže naš sagovornik.
Procvat srpske umetnosti
Fond sentandrejske zbirke, koji obuhvata umetnicka ostvarenja od 14. do 19. veka, kako se može videti u Muzeju budimske eparhije, pruža jedinstven uvid u tokove preobražaja i procvata srpske umetnosti u tom periodu.
Takode, ne treba zaboraviti, dodaje Lastic, da su na tlu Budimske eparhije SPC u 18. i prvoj polovini 19. veka, Budim, Pešta i Sentandreja bili znacajni centri srpske kulture i prosvete, o cemu svedoci i otvaranje prve srpske uciteljske škole u Sentandreji 1812. i osnivanje Matice srpske u Pešti 1826. godine.
Srpska crkveno-umetnicka zbirka u Sentandreji obuhvata najvredniji deo umetnickog blaga eparhije, dok se preostale dragocene starine cuvaju u cetrdesetak srpskih crkava koje postoje na tlu Madarske.
Danas u muzeju sentandrejske zbirke, izmedu ostalih, je i najstarija rukopisna knjiga nastala u Budimskoj eparhiji. Osnovni i najvažniji deo sa 109 listova ovog cvetnog trioda ispisan je na pergamentu u prvoj polovini 14. veka, a sacuvan je i nekadašnji zaštitni list zadnje korice sa tekstom s kraja 13. veka. Knjiga obuhvata službe od Lazareve subote do Nedelje svih svetih, a sacuvana je u selu Lovri nadomak Srpskog Kovina u Madarskoj.
Umetnicka zbirka
Medu najstarijim eksponatima u muzerju Eparhije budimske, je i putir (caša za pricešce) iz 15. veka, od pozlacenog srebra, koji je u zbirku dospeo iz Blagoveštanske crkve u Baji.
Izuzetnu vrednost ima i krst sa raspecem i pozlatom , delo nepoznatog duborezca i slikara s kraja 16. veka. Ovaj krst bio je deo jednog od ikonostasa crkve Uspenja Bogorodice u Srpskom Kovinu. Raritet predstavlja i ikona Bogorodice Odigitrije – Putevoditeljke (1660.god) iz 17. veka, koja je radena za srpsku crkvu Svetog Nikole u đuru, a po nalogu Petra Monsterlija, tadašnjeg zapovednika šajkaške dunavske flote u Komoranu.
Narocitom lepotom izdvaja se kandilo od srebra liveno u 17. veku, cija je visina osnovnog dela 15 santimetara.
U sentandrejskoj crkveno-umetnickoj zbirci, najviše je dragocenosti iz 18. veka, medu kojima se lepotom izdvaja ikona patrijarha Arsenija Treceg Carnojevica iz 18. veka. Na portretu koji je uraden na osnovu starijeg bakroreznog patrijarhovog portreta, Arsenije je predstavljen u arhijerejskoj odeždi kao poglavar Srpske crkve.
Iz istog veka potice i maketa srpske crkve u Budimu, uradena od drveta sa pozlatom, koja se odlikuje bogatim dekorativnim elementima. Takode u 18. veku nastale su i dve Darhranilnice uradena od srebra. Jedna je ukrašena pozlatom, a druga dragim kamenjem. Na obema su osmišljeno rasporedene razne aplikacije i ukrasi.
Iz ovog veka potice i „Krštenje Hristovo“, slika uradena temperom na bakru, kao i ikona Tajne vecere naslikana na bogato ukrašenom drvetu, koja je bila deo nekadašnjeg ikonostasa srpske crkve u Balašadarmatu.
U srpskoj pravoslavnoj crkveno-umetnickoj zbirci Budimske eparhije u Sentandreji je i reprezentativni primerak iz 19. veka, arhijerejsko žezlo iz 1880. godine, uradeno u slonovaci, visine 174 centimetra. Ovo žezlo koje je znak episkopskog dostojanstva i vlasti nad duhovnim stadom, u gornjem delu ima upletene zmije – simbol mudrosti. Ovo žezlo, radeno za ondašnjeg budimskog episkopa Arsenija Stojkovica, sadrži i medaljone, na jednoj strani sa likom Isusa Hristosa, a na drugoj Jovana Krstitelja.
Trgovina i duhovnost
Mada je poznata kao turisticko i trgovacko mesto, stecište boema i umetnika, Sentandreja odiše i miomirisom tamjana iz srpskih hramova, a zvuk njihovih zvona podseca da je ovde, takode, duhovno srpsko središte. Gradic je prepun prodavnica sa suvenirima i antikvitetima, restorana sa cuvenim vinima sentandrejskih vinogorja i specijalitetima madarske kuhinje, ali i poslasticarnica u svetu cuvenih po proizvodnji marcipana i drugih slatkiša.
Muzej od 1964. godine
Muzejska ustanova Budimske eparhije osnovana je 1964. godine, a osnovu je cinila vladicanska riznica u Sentandreji. Proširujuci tu osnovu, crkveno-umetnicka zbirka se nadogradivala sakupljanjem znacajnog blaga koje se stvaralo vekovima i nalazilo u srpskim crkvama u Madarskoj.
