Vaso Čubrilović je bio srpski akademik, profesor Beogradskog univerziteta, ministar i istoričar. Kao gimnazijalac bio je učesnik u Sarajevskom atentatu. Rođen je 14. januara 1897. u Gradišci, od majke Savke, rođene Lazarević i oca Jove.
Reklama
Majka je bila Krajiškinja, jedan brat joj je bio direktor banke, a drugi sveštenik. Bila je pismena, što je predstavljalo pravu retkost među njenim vršnjakinjama. Otac je bio poreklom iz Krupe na Vrbasu, odakle potiču mnogi Čubrilovići. Otac se bavio trgovinom, učestvovao je u Ustanku 1875–1878 i bio dobrovoljac u Srpsko-turskom ratu 1876.
Bio je najmlađe od desetoro dece, koji su se rađali prema sledećem redosledu: Jovanka, Čedo, Zdravko, Staka, Veljko, Lepa, Vida, Milorad, Branko i Vaso. Troje prvorođenih su rano umrli.
Kako je otac godinu dana nakon Vasinog rođena umro, a desetak godina kasnije umrla im je i majka, brigu o deci je vodio očev ujak Vaso Vidović, koji je važio za uglednog trgovca u Gradišci. Brigu o mlađoj deci su kasnije preuzeli stariji brat Veljko i sestre Staka i Vida.
Osnovnu školu je završio 1908. godine u rodnom mestu. Gimnaziju je pohađao u Tuzli i Sarajevu. U Tuzli je boravio kod brata Veljka i njegove žene Jovanke, koji su tamo radili kao učitelji. Osim Vase, u kući su se nalazili i sestra Vida i brat Branko. Veljko je za školovanje dobijao nešto stipendije, koja nije bila dovoljna da pokrije račune. Godine 1910. Veljko i Jovanka su se preselili u Priboj na Majevici. U Priboju je provodio zimske i letnje raspuste i bio veoma upućen u poslove koje je vodio brat Veljko. Često je odlazio peške iz Tuzle u Priboj i obrnuto. i prenosio važne poruke Mišku Jovanoviću ili Veljku.
Dok je pohađao VI razred gimnazije, postao je član nacionalno-revolucionarne organizacije Mlada Bosna.
Nakon demonstrativnog napuštanja svetosavske priredbe 27. januara 1914, na kojoj je svirana himna caru Franji Josifu, izbačen je iz gimnazije u Tuzli i prešao kod sestre Stake u Sarajevo, gde je nastavio gimnaziju.
U Sarajevu se povezao sa Danilom Ilićem i drugim članovima organizacije Mlade Bosne, koji spremali da izvedu atentat na nadvojvodu Franca Ferdinanda.
Popović i Mehmedbašić). Na dan atentata čekao je Franca Ferdinanda sa bombom i revolverom kod Više djevojačke škole u Sarajevu. Uhvaćen je u Bosanskoj Dubici i vraćen u Sarajevo.
Na suđenju održanom u oktobru, na kome je bilo 25 optuženika za zločin veleizdaje, po službenoj dužnosti mu je za branioca dodeljen advokatski pripravnik Rudolf Cistler. Branilac se, pri prihvatanju posla obavezao da će savesno pristupiti svojoj dužnosti. Pokušao je da obori optužnicu, dokazujući da veleizdaja nije kažnjivo delo i obrazlažući to činjenicom da je aneksija Bosne i Hercegovine bila nezakonito stanje, s obzirom da nije ratifikovano u austrijskom i ugarskom parlamentu, zbog čega je nakon suđenja optužen za povlađavanja veleizdaje.
Vasu je zbog maloletnosti, sud poštedeo smrtne kazne, ali ga je osudio na 16 godina najstrožeg zatvora, koju je izdržavao u Melersdorfu u Austriji i u Zenici. U zatvoru je proveo 4,5 godina, od čega više od tri godine u samici. Jedan je od pet preživelih u zatvoru, od ukupno trineast osuđenih na zatvor. Za veleizdaju su osuđeni i njegova braća Veljko na istom suđenju na smrt vešanjem, a Branko u Banjalučkom procesu na 14 teške tamnice. Na 6 nedelja zatvora bez priznanja olakšica za političke krivce, Vrhovni sud je osudio i sestru Staku, pošto je u pismu bratu Branku, izveštavajući ga o Veljkovoj smrti, navela kako im je brat „bio junak i da je mirno umro”, slaveći time pokojnikovo delo.
Posle Prvog svetskog rata i raspada Austrougarske monarhije, novembra 1918. je oslobođen, a zatim je februara 1919. završio gimnaziju u Sarajevu. Posle toga se najpre upisao na Filozofski fakultet u Zagrebu, a zatim je prešao na Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu.
Diplomirao je 1922. godine i iste godine se u Sarajevu oženio sa Radunkom Anđelković (1895). Njih dvoje su 1926. dobili sina Miloša (1926—1987) i ćerku Bogdanu, udatu Mastilović. Drugi brak je sklopio sa Danicom Tripković sa kojom nije imao dece.
Kao profesor gimnazije je radio u Sremskoj Mitrovici, Sarajevu i Beogradu. Profesorski ispit je položio 1927. godine. Doktorirao je istoriju 1929. godine na Beogradskom univerzitetu4na temu Bosanski ustanak od 1875—1878.
Iste godine (1929), kao asistenta na Seminaru za opštu istoriju novog veka, primio ga je Vladimir Ćorović, a 1934. godine je postao docent, na predmetu Opšta istorija novog veka, da bi 1939. bio primljen za vanrednog profesora. Preko Rektorata Beogradskog univerziteta je tražio da se iz Ratnog arhiva u Beču Jugoslaviji vrati brojna arhivska građa, koja se odnosi na bližu i dalju istoriju i u vezi toga pripremao razne izveštaje za Srpsku kraljevsku akademiju, kao i za Informacioni biro istorijskih nauka za Istočnu Evropu u Varšavi.
Od 1921. do 1939. godine je bio član Zemljoradničke stranke. Prvi govor u korist te stranke je održao u Bijeljini 1921.
U Aprilskom ratu 1941, kao član Saveta zemaljske odbrane pri Vrhovnoj komandi vojske Kraljevine Jugoslavije, se povlačio zajedno sa Komandom prema Sarajevu i Crnoj Gori. Uhapšen je 3. juna u Risnu u Crnoj Gori, zatim je prebačen u Beograd, najpre u zatvor u Gestapu, gde je ostao do kraja godine, da bi ga zatim odveli u Banjički logor, odakle je pušten decembra 1942. godine. Nakon toga je ostao u Beogradu. Penzionisan je početkom 1943.
Po oslobođenju Beograda postao je član Komisije za obnovu Univerziteta i komesar za Filozofski fakultet. Nastavio je da radi na Katedri za nacionalnu istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, gde je 1947. biran za redovnog profesora, a od 1957. je radio honorarno i na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. Bio je redovni predavač na katedri Istorije Jugoslavije, zajedno sa njenim osnivačem Jovanom Marjanovićem.
Postao je dekan Filozofskog fakulteta u Beogradu umesto akademika Veselina Čajkanovića, kome je Sud časti grada Beograda oduzeo tu funkciju, jer je tokom rata obavljao dužnost dekana Filozofskog fakulteta što se, u novouspostavljenim političkim uslovima, smatralo za kolaboraciju sa okupatorom. Posao dekana je obavljao od 12. januara 1960. do 1. jula 1966. Penzionisao se 1. septembra 1967. godine. Filozofski fakultet mu je posvetio „Spomenicu”, povodom odlaska u penziju i za 70 godina života.
Nakon penzionisana je nastavio naučni, pedagoški i organizacioni rad na SANU.
Inicijator je i prvi direktor Balkanološkog instituta u Beogradu 1970. Izradio dugoročni program rada i dao osnovne smernice razvoja instituta, koga je zamislio kao ustanovu koja bi se bavila istorijom, materijalnom i duhovnom kulturnom balkanskih naroda počev od predrimskog perioda, pa sve do savremenih zbivanja, kao i njihov odnos prema drugim narodima Evrope i Azije, s razvijenom mrežom saradnika iz različitih oblasti iz zemlje i sveta.
Osećajući potrebu da uvek ima širok kontakt sa ljudima, posećivao je razne istorijske katedre, prisustvovao na odbranama doktorskih teza, kao i na raznim naučnim skupovima i savetovanjima. Od sredine 1970.tih godina je u više navrata odlazio u Majevački Proboj i Gradišku u kojima je otvarao đačke biblioteke i poklanjao knjige iz ličnih sredstava.
Od 1959. godine je bio dopisni, a od 1961. redovan član SANU. Od 15. decembra 1977. do 19. novembra 1981. je bio član Predsedništva SANU. Takođe je bio dopisni član Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu (1961), Akademije nauka i umjetnosti BiH (1961), redovan član Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (1976) i iste godine je postao počasni član Akademije nauka Sovjetskog Saveza. Godine 1989. Univerzitet u Banja Luci mu je dodelio titulu počasnog doktora.
Umro je u Beogradu, 11. juna 1990. godine.
Prema testamentu od 4. oktobra 1988. odlučio je da se iz njegovih sredstava osnuje Fond za nagrade istorije Balkana, njegovih zemalja i naroda, koja bi se delila svake druge godine za diplomske narode, magistrature, doktorske teze i studije iz iz istorije, arheologije, antropogeografije, etnografije, ekonomike, jezika i književnosti, a nagrađeni radovi bi se objavljivali u časopisu Balkanika, godišnjaku Balkanološkog instituta. Institutu je poklonio i svoju biblioteku, kao i veći deo nepokretne i pokretne imovine.
Prema sopstvenom kazivanju, formirao se kao istoričar, najviše pod uticajem tri naučnika:
– Vladimira Ćorovića, sa kojim je kao saradnik shvatio kompleksnost istorijskog istraživanja.
– Vasilja Popovića, koji ga je uveo u metodologiju moderne evropske istoriografije
– Jovana Cvijića, od koga je nasledio antropogeografski pristup, držeći se stava da se istorija ljudskog društva razvija pod uticajem geografske sredine.
Prvi rad, kraći ogled o Vasi Pelagiću je objavio 1924. godine.
Autor je više naučnih radova iz domaće istoriografije. Bibligrafija sačinjava 167 istoriografskih radova – monografija, studija, rasprava, članaka, priloga, osvrta i prikaza. Ostao je dosledan integralni Jugosloven po opredeljenju i marksista po nuždi.[26] Istoriografija još uvek nije vrednovala njegovo delo, postoje samo pojedinačni prikazi i ocene, ali oni više prigodne prirode i daleko od nepristrasne, sveobuhvatne i temeljne analize.
Njegova naučna dela se mogu podeliti u četiri međusobno isprepletana tematska kruga:
1. Istorija srpskog naroda pod turskom vlašću. Govori o patrijahalnom društvu, dugotrajnoj turskoj okupaciji, ulozi SPC, hajducima, uskocima, etničkim migracijama u jugoslovenskim zemljama u periodu od 15. do 19. veka.
2. Istorija srpske revolucije:
3. Najobimniji radovi iz srpske istorije 19. veka:
4. Koreni nastanka i razvoja prve jugoslovenske države:
Bio je inicijator, organizator i na čelu redakcijskog odbora u okviru SANU, za pisanje trotomne „Istorije Beograda”, u kome je učestvovao veliki broj naučnika različitih profila. Čubrilović je autor teme „Beogradski pašaluk pred ustanak 1804. godine”. Trotomna istorija je objavljena 1974. godine.
Radio je na izdavanju sabranih dela Jovana Cvijića i autor je dela o njemu:
„Jovan Cvijić i stvaranje Jugoslavije”, studija
„Život i rad Jovana Cvijića”, biografija u predgovoru prve knjige njegovih Sabranih dela 1987.
Izvor: FB Rojalistički klub
