SENT ANDREJA: OBISTINJENO PROROčANSTVO JAKOVA IGNJATOVIćA
SRPSKI GOVORI ŠEZDESETAK DUŠA
• Šta je ostalo od nekadašnje srpske oaze • Samo troje sentandrejske dece pohađa Srpsku osnovnu školu i gimnaziju u Budimpešti
„Tako se radujem što sam se rodio u Sent Andreji, u ovoj maloj srpskoj oazi“, pisao je znameniti književnik srpskog realizma Jaša Ignjatović, rođen 1822. godine, a koji je ostavio najupečatljivija svedočanstva o sugrađanima u ovom gradu na jugu Mađarske. Pisac „Večitog mladoženje“ i „Vase Rešpekta“, kao i mnogih drugih dela, smatrao je da je „Sent Andreja, komad srpske povesnice i kulture, zaslužila večiti spomen u Srpstvu“. Pristigli u vreme Velike seobe 1690, s patrijarhom Arsenijem Trećim čarnojevićem, Srbi su ovde pustili korene i proslavili Sent Andreju, ali je vrtlog istorijskih okolnosti učinio svoje. Pokazalo se da je divni pisac bio i pravi prorok:
„I kad u Sent Andreji jednom nestane Srba, a jedared će ih nestati, onda će im obronci divnih planina biti grob, mirisno zelenilo pokrov, zvuk zvona njihovih hramova pratiće ih u večnost…“
čuvaju korene
Pevačko društvo „Javor“, čiji su članovi uglavnom stariji Srbi iz Sent Andreje i okolnih mesta Pomaza, čobenca i Kalaza, neguje srpsku duhovnu muziku, dok se srpska kola igraju u kulturno-umetničkim društvima „Taban“ u Budimpešta“ i „Opanci“ u Pomazu. Sentandrejski srpski klub, koji gaji kulturnu tradiciju, ima na raspolaganje vremešnu vilu u kojoj vodi i letnju Srpsku likovnu koloniju.
Ignjatović je umro u Novom Sadu, pre 116 godina, a u rodnoj varoši na njega podsećaju dvojezična spomen-tabla na rodnoj kući, ulica nazvana njegovim imenom i bista podignuta 1977. godine. Jaša nemo, iz neposredne blizine, gleda ćiprovačku crkvu, koja je posle Prvog svetskog rata prodata katolicima, a ikonostas prenet u Prizren u crkvu Bogorodice LJeviške. Ostali su Srbi, jer ih je bivalo sve manje, i bez drugih crkava – Opovačka je 1914. prodata reformatorima, a Zbešku je nakon Drugog svetskog rata otkupila Rimokatolička crkvena zajednica.
U Sent Andreji danas ima veoma malo Srba. Maternjim jezikom u varoši govori jedva šezdesetak duša. Zahvaljujući srpsko-mađarskim rodbinskim vezama, možda su nešto i brojniji. Više ih ima u susednom Pomazu, a u celoj Mađarskoj, „najviše“ Srba, starosedelaca i novodošlih, ima u Budimpešti! Jedino mesto s većinskim srpskim življem je Lovra: prema poslednjem popisu ukupno 176.
Poslastičarnica „Savić“
Dvojezičnu spomen-tablu dobila je pre četiri godine i kuća u kojoj je živeo Srbin Evgenije Dumča, prvi, pune četiri decenije gradonačelnik Sent Andreje. ćirilica prodire i na privatnu inicijativu, a ne samo na zvaničnim dvojezičnim tablama koje treba da podsete na vekovno prisustvo Srba u varoši. Uz mađarski naziv jedne od najlepših poslastičarnica u Sen Andreji, u Ulici Evgenija Dumče, koju je davno otvorila porodica Savić, njeni potomci, iako ne znaju srpski, postavili su ćiriličnu tablu.
Do pre neku godinu, jedna generacija sentandrejske dece različitog uzrasta učila je srpski u dopunskoj nastavi, ali ih je ove godine samo troje. U Srpsku osnovnu školu i gimnaziju, na Trgu ruža u Budimpešti, dovozi ih, kao i đake iz čobanca, Pomaza i Kalaza, školski autobus. Ta gimnazija je jedina srednjoškolska ustanova Srba u Mađarskoj.
Sent Andreja je sedište Budimske eparhije Srpske pravoslavne crkve, a vladika budimski Lukijan je i administrator Temišvarske eparhije. Uz eparhiju su Muzej, Biblioteka i Arhiv, čija je delatnost od neprocenjivog značaja za Srbe na ovim prostorima.
Kuće – orijentiri
Kuće Margaritovića, Maksimovića, Milića, Nikolića i drugih nekada uglednih sentandrejskih domaćina i danas su glavni orijentiri u varoši. Srpski domaćini u Sent Andreji proslavili su se zahvaljujući vinogradarstvu i zanatstvu, u prvom redu izradi platna i sukna, a i kao preduzimljivi trgovci.
Saborna crkva Uspenja presvete Bogorodice, ili Beogradska, jedina je u kojoj se redovno drži služba u Sant Andreji, dok se u Preobraženjskoj Srbi iz Sen Andreje i drugih mesta u Mađarskoj okupljaju za hramovnu slavu 19. avgusta, jer je Preobraženje i slava sentandrejskih Srba!
Trg Tihomira Vujičića, nazvan po poznatom srpskom kompozitoru iz Mađarske, jedini je od sentandrejskih trgova i ulica ispisan dvojezičnim natpisima! Gradski oci su još pre nekoliko godina trg sa krstom cara Lazara nazvali po ovom srpskom vladaru, a sada su obećali da će uskoro i on i Trg Vuka Karadžića, kao i ulice Srpska, Jakova Ignjatovića, Evgenija Dumče i još neke, dobiti dvojezične table.
Bogata zaostavština
Na glavnom varoškom trgu stoji Srpski esnafski krst podignut 1763. godine zaslugom Srpskog privilegovanog sentandrejskog trgovačkog društva, osnovanog 1698. godine. Napravljen od rumenog mermera, bogate rokoko rezbarije i sa ukrasima od kovanog gvožđa, pod zaštitom je Uneska kao spomenik svetske kulturne baštine! Krst cara Lazara, Tabački krst i Krst vinogradara, samo su deo bogate zaostavštine Srba u Sent Andreji iz koje su bogati srpski trgovci imali jake veze sa Lajpcigom, Drezdenom, Bečom, Trstom, Rijekom, Beogradom…
