Pitanje o srpsko-hrvatskim odnosima, istorijski izuzetno aktuelizovano ukidanjem Vojne krajine i aktiviranjem jugoslovenske ideje, dospelo je danas do tačke u kojoj je prestalo da bude posebno važno kao unutrašnje pitanje Hrvatske. Sve više, reč je o međudržavnim odnosima Srbije i Hrvatske. Njihova evolutivna putanja omeđena je propašću dva državna aranžmana: Austrougarske i Jugoslavije. U razmeđu 20. veka bolno je presecano i do neverovatne tragike zaoštravano silinom i surovošću dva svetska rata i ratnim razbijanjem Jugoslavije. Drugi svetski rat ga je posebno učinio teškim.
Nezavisna država Hrvatska kao zločinačka satelitska tvorevina u ustaškom aranžmanu operacionalizacije hrvatskog državnog prava izvršila je genocid nad Srbima kao narodom koji je vekovima, štiteći granice Habzburškog carstva, štitio i povijesne granice hrvatskog naroda. Ovaj zločin genocida upisao se trajno u srpsko-hrvatski odnos. Pokazalo se to u vremenu ratnog raspada Jugoslavije i tzv. Domovinskog rata za hrvatsku državu. Sada kada je narod koji je na početku prošlog stoleća činio gotovo četvrtinu ukupnog stanovništva Hrvatske sveden na gotovo zanemarljiv broj, a Hrvatska postala gotovo čista etnička država, srpsko pitanje je izgubilo svoj konstitutivni značaj za Hrvatsku i preselilo se u domen dobrosusedskih odnosa. Dve države, Hrvatska koja je ostvarila svoj istorijski cilj ne birajući sredstva i postala nezavisna država, i Srbija koja je padom Jugoslavije iznuđeno postala nezavisna država, jedna kao dobitnik a druga kao gubitnik, težeći Evropskoj uniji zatvaraju pitanje o Srbima u Hrvatskoj i otvaraju prostor za svoje dobre međudržavne odnose harmonizovane prema evropskim standardima. Ovi odnosi postaju prioritet kojem srpsko pitanje u Hrvatskoj ne sme biti prepreka, ni u istorijskoj ni u savremenoj ravni. Kosmopolitski Zapad kojem smeta sve što je nacionalno izuzev sopstvenih nacija i njihovih prava, zdušno podržava ovakav pristup srpsko-hrvatskim odnosima, stimulišući ga i kao vid oslobađanja od viška istorije i kao iskorak iz prošlosti u potpunu savremenost.
2.
Viševekovni odnosi dva po mnogo čemu bliska naroda kazuju da ti odnosi nikada nisu patili od idile, ali i da je sve do početka dvadesetog veka malo toga ukazivalo na nepojamne strahote koje će se desiti. Srbi u prostorima Vojne krajine kao graničari – slobodni seljaci i ratnici u službi Habzburškog carstva, Srbi u Dalmaciji kao građani, pomorci, stočari i poljoprivrednici u zaleđu i kao uskoci pred turskom granicom nisu radili na poništavanju hrvatstva. Ni kao sve prisutniji u gradovima nisu narušavali hrvatski verski i nacionalni identitet. Međutim, izloženi unijaćenju i pokatoličavanju oni su hranili rast hrvatskog nacionalnog korpusa u onoj meri u kojoj je biti katolik ili pravoslavac u prostoru istog jezika značilo biti Hrvat il Srbin. Popravoslavljivanja nije bilo. Intervencijom u verski identitet broj Hrvata je rastao, a broj Srba se smanjivao. Vatikan je radio, dakle, na jačanju hrvatstva, a Srpska pravoslavna crkva izjednačivanjem pravoslavlja i srpstva objektivno na smanjivanju srpskog nacionalnog korpusa. čuveni uzvik Matavuljevog Pilipende da on ne da svog srpskog rista kazuje upravo to. Dakle, identifikacija nacionalnog i versko-crkvenog kod Hrvata je vodila širenju nacije, a kod Srba redukciji.
Ovi odnosi postaju prioritet kojem srpsko pitanje u Hrvatskoj ne sme biti prepreka, ni u istorijskoj ni u savremenoj ravni. Kosmopolitski Zapad kojem smeta sve što je nacionalno izuzev sopstvenih nacija i njihovih prava, zdušno podržava ovakav pristup srpsko-hrvatskim odnosima, stimulišući ga i kao vid oslobađanja od viška istorije i kao iskorak iz prošlosti u potpunu savremenost.
Tako je izražena etnička, jezička i verska bliskost umesto osnova saradnje postala prepreka vladajućoj ideji o hrvatskoj državi, prepreka koju je valjalo ukloniti. Bliskost je doživljavana kao opasnost. Pri svemu tome, najviše je smetao broj Srba koji su živeli na prostoru koji su zagovornici hrvatskog državnog prava smatrali svojim.
Zabluda je pri tome misliti da je opredeljenje za etnički čistu nacionalnu državu ono opredeljenje koje su zagovarali samo najekstremniji među Hrvatima. Nažalost, to nije bila samo starčevićevsko-pravaška i frankovačko-ustaška stvar. Ova orijentacija imala je mnogo širu podršku. Ona se iskazala i u najnovijem vremenu u tzv. Domovinskom ratu i stvaranju tuđmanovske Hrvatske. U kombinaciji rata za nezavisnu državu iako se mogla dobiti mirom ali sa drugačijim statusom Srba i neadekvatne odbrane prava Srba u Hrvatskoj nastala je savremena hrvatska država koja je rešila problem Srba tako što je najveći deo prognala, a ostatak svela na podnošljiv broj. U ime prava na samoopredeljenje jednog naroda poništena su elementarna prava drugog naroda , mogućnosti dostajanstvenog opstanka na prostoru koji su vekovima zajednički delili. Preostali Srbi u Hrvatskoj su od naroda postali manjinsko stanovništvo. Bez posebnih obrazovnih i drugih ustanova, a zahvaljujući istom jeziku kao i raznim ograničenjima pred njima je široko otvoren put asimilacije i sticanja konačno pravog nacionalnog identiteta.
3.
Za razliku od Srba u Bosni i Hercegovini kojima je Dejtonskim sporazumom priznata državotvorna konstitutivnost i saglasno tome obezbeđena državno-pravna i institucionalna zaštita u vidu Republike Srpske, koja i pored svih osporavanja opstaje. Srbi u Hrvatskoj, kao što sam već naznačio, od konstitutivnog naroda koji poseduje državotvorni subjektivitet promenom Ustava Hrvatske i dodatnom snagom ratnog ishoda gotovo zanemarljiva nacionalna manjina, koja ponekad sa svojih nekoliko mesta u Saboru podupirući jednu ili drugu opciju na vlasti ostavlja varljivi utisak o svojoj važnosti.
U odbrani svojih prava Srbi u Hrvatskoj sledili su onaj put koji je objektivno najviše odgovarao tvorcima čiste hrvatske države. Sledili su jedan nerealni put. Jedno je bilo biti konstitutivan narod u federalnoj Hrvatskoj, članici jugoslovenske federacije, a sasvim drugo u Hrvatskoj koja pad Jugoslavije vidi kao osnovni uslov svoje nacionalne državnosti. Kada su avnojevske granice unutar Jugoslavije dobile svoju međunarodnu verifikaciju moralo je biti jasno da put odbrane prava mora biti drugačiji. Teritorijalna autonomija pod međunarodnom zaštitom mogla je biti ta odbrana. Nažalost, takvo rešenje koje bi bilo najmanje prihvatljivo za Hrvatsku kakvom su je videli i hteli domoljubi, jeste odbačeno čime je dodatno legitimisano pravo na ratnu odbranu hrvatske države uz punu međunarodnu podršku, tj. podršku SAD i vodećih članica Evropske unije. Kratkovidost rukovodstva lokalnih Srba i zvaničnog Beograda zaklonila se iza svetog cilja održanja Jugoslavije u vremenu kada je njen nestanak postavljen i spolja i iznutra kao uslov za novi raspored snaga i uticaja u regionu čiji je ključni deo zahvatala Jugoslavija. Možda bismo se na ovom mestu mogli zapitati šta bi se desilo da su Srbi u Hrvatskoj zbog svog enormnog stradanja, herojskog ratnog doprinosa tokom Drugog svetskog rata i potrebe institucionalne zaštite umesto konstitutivnog statusa dobili teritorijalnu autonomiju. Verujem da bi se iz sasvim drugih institucionalnih pretpostavki borili i izborili za svoja nacionalna i ljudska prava. Mislim da se ne bi tako lako moglo pribeći poništavanju teritorijalne autonomije Srba koliko je lako ostvarena promena ustava kojom se anulira njihova konstitutivnost. Pokazalo se da time što su dobili status konstitutivnog naroda pored toga što je iritiralo većinu u Hrvatskoj nije davalo nikakve garancije za njihovu potonju sudbinu koja je svoje ružno lice vešto skrivala, ali i nagovestila 1971. godine.
4.
Od mogućih pitanja o srpsko-hrvatskim odnosima posebno se izdvajaju pitanje o genocidu i pitanje o antifašističkom karakteru hrvatskog društva u toku Drugog svetskog rata i hrvatskom doprinosu pobedi nad silama osovine, tj. pobedi nad fašizmom. Zašto baš ova dva pitanja? Zato što se savremena hrvatska država poziva na svoje antifašističko nasleđe I što je podnela tužbu za genocid koji su navodno počinili Srbi I Srbija.
Mislim da se ne bi tako lako moglo pribeći poništavanju teritorijalne autonomije Srba koliko je lako ostvarena promena ustava kojom se anulira njihova konstitutivnost. Pokazalo se da time što su dobili status konstitutivnog naroda pored toga što je iritiralo većinu u Hrvatskoj nije davalo nikakve garancije za njihovu potonju sudbinu koja je svoje ružno lice vešto skrivala, ali i nagovestila 1971. godine.
Ne sporeći ni najmanje učešće značajnog broja Hrvata u Narodno-oslobodilačkoj borbi i partizanskom pokretu, posebno u završnici rata i posle kapitulacije Italije i naročito u Dalmaciji, ipak se ne mogu zatvoriti oči pred činjenicom da su u ogromnoj većini partizanski pokret činili Srbi dok je. Pored Trećeg rajha, Nezavisna država Hrvatska je bila jedina koja se izuzetno visoko pozicionirala po specijalizovanim, koncentracionim logorima namenjenim uništavanju pre svega srpskog naroda, ali i Jevreja, Roma (tada označavanih kao cigani) i antifašista. U odbrani od genocida najveći broj Srba jedinu alternativu imao je u oružju i šumama. Dakle, ko je doprineo antifašističkom nasleđu na koje se Hrvatska može pozivati? Najpre i pre svih oni njeni građani koje je ustaški režim izložio progonima i genocidu samo zato što su srpske narodnosti. Mnogi od njih preživevši rat kolonizovali su se u Vojvodini. Međutim, najveći deo preživelih i njihovih potomaka koji su živeli u Hrvatskoj proteran je i izbegao je u znaku stvaranja današnje hrvatske države. Kakav cinizam, pozivati se na antifašističko nasleđe izbeglog i prognanog naroda kao, pre svega, svoje hrvatsko nasleđe.
Strašni genocid nad srpskim narodom u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj tokom Drugog svetskog rata, gotovo uzgredno zabeležen u enciklopedijamai leksikonima, u oficijelnoj istoriografiji i politici, uglavnom je prećutkivan i prećutan. Ako bi se i mogli razumeti razlozi zbog kojih pitanje o odgovornosti hrvatske države za genocid nije postavljeno u vremenu stvaranja i održavanja Jugoslavije onda danas kada Jugoslavije nema ti razlozi više ne postoje. Stvarati zajedničku državu sa Hrvatskom optuženom za zločin genocida i postaviti formulu bratstva i jedinstva kao njenu osnovu bilo bi teško mogućei neuverljivo. Da li uopšte možemo zamisliti tužbu i suđenje pred nekim međunarodnim tribunalom krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina. Dakle, radi stvaranja Jugoslavije pitanje o genocidu je pomenuto, odgovornost za njega pripisana jednom monstruoznom pokretu-ustašama a ne državi i zatvoreno. Život u zajedničkoj državi odneo je prevagu nad stotinama hiljada mrtvih čije nasilne smrti i neproživljeni životi nikada nisu dospeli do prava na pravdu i kazne za zločine. Međutim, Jugoslavija kao razlog prećutnog oprosta za genocid i svesnog zaborava više ne postoji. Šta je danas razlog? Dobrosusedski odnosi? Ako je verovati aktuelnoj retorici koja se razbudila u slučaju međunarodne brige za stanje i perspektive posle razbijanja i raspada Jugoslavije, odnosi se ne mogu graditi na prećutkivanju i negiranju nego na hrabrom suočavanju. A takvog suočavanja od strane hrvatske države nema. Naprotiv, ta država podnela je tužbu po kojoj su Srbi i Srbija izvršili genocid u poslednjem ratu na prostorima Hrvatske. Niko ozbiljan ne može da spori da su u građanskom i tzv. Domovinskom ratu vršeni i zločini na svim stranama. Međutim, mora se biti do krajnosti operisan od elementarne moralnosti i biti cinik pa u podizanju ovakve strašne optužbe ne reći ni reči o zločinima počinjenim u ime domoljublja uzdignutog do neporecive svetosti, posebno zločinima počinjenim u okviru Bljeska i Oluje kao operacija koje su ishodovale najvećim etničkim čišćenjem na prostorima bivše Jugoslavije.
5.
U kontekstu pomenutih i razmatranih pitanja izgledalo bi da je svaka mogućnost zajedničkog života isključena. Međutim, zajednički život je postojao, u poslednjem veku intenzivno. Uprkos svemu obilovao je i rezultatima. Ljudi su voleli Jadran, radovala ih je lepota prirode i pojedinih gradova, ljubav nije znala za verske i nacionalne granice, bilo je mešovitih brakova i novorođenih Jugoslovena. Prevagu je ipak odnela ideja o svojoj nacionalnoj državi. Bez Hrvatske Jugoslavija nije bila moguća, a bez nje ni život najvećeg dela Srba u zajedničkoj državi. Zato su i sukobi koji su usledili bili žestoki i vrlo često okrutni. Opredeljenje za ratno a ne mirno rešenje otvorilo je novo kolo bespravlja, nesigurnosti života i imovine, kolo u kojem su nevini najviše stradali.
Niko ozbiljan ne može da spori da su u građanskom i tzv. Domovinskom ratu vršeni i zločini na svim stranama. Međutim, mora se biti do krajnosti operisan od elementarne moralnosti i biti cinik pa u podizanju ovakve strašne optužbe ne reći ni reči o zločinima počinjenim u ime domoljublja uzdignutog do neporecive svetosti, posebno zločinima počinjenim u okviru Bljeska i Oluje kao operacija koje su ishodovale najvećim etničkim čišćenjem na prostorima bivše Jugoslavije.
Okosnicu srpsko-hrvatskih odnosa uvek je činilo pitanje o položaju Srba u Hrvatskoj. Sada se dospelo uz međunarodnu intervenciju i pomoć do toga da pitanje o njihovom položaju nije više presudno. Šta više, najveći broj Srba došao je do novih pitanja o svom položaju u Srbiji i mnogim drugim zemljama. Preostali Srbi u Hrvatskoj prepušteni su sada snazi svog radikalno umanjenog broja, principijelnosti Evropske unije i tzv. međunarodne zajednice. Naravno. I zavisni od kvaliteta i proriteta u odnosima Srbije i Hrvatske. A ti odnosi su pod pritiskom da se mnogo toga zaboravi, da se prosto odluči da neki problemi ne postoje i da se saradnja harmonizuje sa bliskim članstvom Hrvatske i budućim članstvom Srbije u Evropskoj uniji.
Dani pred nama treba da odluče šta će biti sa pravima i položajem preostalih Srba u Hrvatskoj. Šta sa pravom na bezbedan povratak izbeglih i prognanih, sa pravom na imovinu i stanove, posebno sa pravom na školovanje koje čuva i razvija, a ne gasi srpski nacionalni identitet.
Nadajmo se i budimo realni. Možemo li se nadati da je uprkos svemu najvećim delom tragično iskustvo iza nas a pred nama nova pismenost uzajamnosti i dostojanstva? Šta je zaista realno pred nama?
(Predavanje autora u okviru rasprave o srpsko-hrvatskim odnosima na Institutu za evropske studije)
