Srpske naseobine severno od Save i Dunava postojale su još od srednjeg veka; mnogo pre najezde Osmanlija. One su počele da se razvijaju, brojčano narastaju i množe naročito posle pada Despotovine i prelaska poslednjih despota u Srem i Slavoniju. U mnogim krajevima južne Ugarske Srbi su tada postali većinsko stanovništvo. Ugarski kraljevi su ih primali i vešto iskorišćavali postavljajući ih kao štit na svojim južnim granicama. Poslednji srpski despoti Radič Božić (1527/8) i Pavle Bakić (1537) proslavili su srpsko ime u neprekidnim borbama sa Turcima u toj meri da su iskusni srpski junaci, šakaši, postali veoma traženi i dobro plaćeni ratnici, bez kojih se nije moglo ni zamisliti uspešno sprečavanje turskih pljačkaških upada u Srednju Evropu.
Istorijsku prekretnicu označili su pad beograda (1521) i katastrofalni poraz kod Mohača (1526). Turska sila se zaustavila tek pod zidinama Beča. Veliki deo Ugarske i Slavonije, a s njim i sav srpski narod u tim krajevima, potpao je pod tursku vlast.
Uvidevši da je postojeći način ratovanja protiv Turaka psotao previše skup i iznad svega neuspešan, Austrija je rešila da ga iz korena izmeni. Na svojim južnim granicama, koje su tada činile Hrvatska, Slvonija i deo Dalmacije, počela je da organizuje Vojnu krajinu. Krajiško uređenje je osnovano s ciljem da se na granici stvori jedan neoprobojni kordon od stranovnišđtva koje bi se poosvetilo isključivo vojničkom načinu života. Ovo stanovništvo su činili prvenstveno Srbi, prebezi, koji su se u masama naselili naročito posle poraza na Mohaču i kod Gorjana. Bečki dvor je veoma dobro shvatio koliki značaj imaju ovi provereni ratnici za budužnost Carevine. Sve dok ih je naseljavao na posedima Habzsburga, kao što je na primer bio Žumberak, nije dolazilo do sukoba sa lokalnim feudalcima.
U Žumberku su se naselili uskoci. Srbi prebegli iz Dalmacije i Bosne, već oko 1530. godine. Zbog sve veće opasnosti od približvanja Turaka, uspeli su da sebi obezbede veće privilegije, nego što im je to u prvi mah obećano. Zemljište im je dato kao nasledno leno, oslobođeni su svih rabota i davanja, ali su imali obav ezu da ratuju kada god to Austriji zatreba. Odmah su dobijali dve trećine od celog ratnog plena. Preostalu trećinu je uzimao kralj i iz tih sredstava ih otkupljivao iz ropstva, aponekima i delio plate u ratnim mesecima. Tragedija Srba počela je sa sve većom katoličkom propagandom, kojoj su na kraju i podlegli. Sredinom 16.II veka bili su prevedeni u uniju, prisilno i uz korišćenje najsurovijih jezuitskih metoda.
U Hrvatskoj su problemi nastali kada je Beč počeo da naseljava graničare na posede hrvatskih feudalaca i da obećava privilegije koje nikada nije mogao do kraja da ispuni. Feudalci su tražili od graničara poreze, kao od svih svojih kmetova, a ovi ih nisu priznavali, tako da su izbijali sukobi, ponekad i većih razmera. Srbi su za svoje gospodare priznavali jedino careve, a ovi su to vešto iskorišćavali pritisak na Hrvate.
„Dugi“ rat (1593-1606) je označio novo razdoblje: došlo je do masovnog naseljavanja, a Krajina se ustanovila kao teritorija odvojena i nezavisna od Hrvatske. U to vreme se razlikuju četiri krajine: Hvatska krajina, koja je obuhvatila kapetanije od mora do Kupe i Žumberak i koja je u vojnoj terminologiji bila poznata kao Karlovački generalat, zatim, Primorska krajina, koja se prostirala od mora do planine Kapele (zavisna od Karlovačkog generalata), Banska krajina, od okoline Karlovca do Ivanića i Slavonska krajina, koja se prostitrala još dalje, sve do Drave, sa sedištem u Varaždinu (Varaždinski generalat).
Habsburzi su na razne načine pokušavali da regulišu prava i obaveze graničara. Jedan od najuspešnijih pokušaja predstavljaju „Statuta Valachorum“ , iz 1630. godine, koja su obuhvatila Srbe u Varaždinskom generalatu. Ipak, i njima su zaobiđena krupna pitanja sporova sa „zemaljskom gospodom“,. Iz stalnih sukoba proizašle su brojne pobune i u 16. i u 16.I veku, u kojima su graničari zahtevali da im se ispune carska obećanja. Novi nesporazumi su nastali posle Karlovačkog mira 1699. godine, kada su novoosvojene teritorije uknjučene u Krajinu. Tada je prestala potreba za vojničkom organizacijom u mnogim delovima nekadašnje Krajine koji su se našli daleko od granice. Mađutim, graničari nipošto nisu pristajali na razvojačenje ovih teritorija. Gotovo ceo 16.I vek odlikovali su brojni pokušaji regulacije i osavremenjivanja vojnog uređenja Krajine. Bilo ih je više od 30, što pokazuje da Austrija nikako nije uspevala da pronađe najpodesnije rešenje.
Srbi u Slavoniji i Hrvatskoj bili su obuhvaćeni i ujedinjeni Marčanskom episkopijom, koja je pripadala Pećkoj patrijaršiji.
Istorija ove eipiskopije je istorija borbe srpskog naroda protiv nasilnog pokatoličavanja i unijaćenja. Narod su predvodili episkopi Simeon Vretanijski (1607-1630), Maksim Predojević (1630-1642), Gavrilo Predojević (1642-1648), Sava Stanislavić. Zbog sumnji da je učestvovao u zaveri Zrinjskog i Frankopana, naročito je ispaštao episkog Gavrilo Mijakić, koji je mučenički okončao svoj život u austrijskim tanicama. Od tada je Bečki dvor neprestano pokušavao da na marčanski tron postavi svoje episkope, unijate. To mu je više puta uspelo mada je izazvala velika nezadovoljstva među tamošnjim Srbima. Tokom 16.I veka, manastir Marča je više puta bio „trajno“ oduziman od pravoslavaca i predavan unijatima i rimokatolicima, ali su Srbi uvek, uz velike žrtve, uspevali da ga povrate u svoje ruke.
Veliki bečki rat (1683-1699) je uneo ogromne promene u život srpskog naroda koji je naseljavao prostorije južne Ugarske. Ne samo što su primenili gospodara: umesto Turaka koji su zauvek proterani, došli su Austrijanci, a posle Velike seobe prerasli su i u brojčano veoma snažnu etničku grupaciji i značajan politički činilac.
Pre nego što su krenuli u Veliku seobu, patrijarh Arsenije III čarnojević i drugi srpski crkveni poglavari pokušali du sa svome narodu obezbede određene povlastice, bar onakve kakve je uživao u Turskom Carstvu. Međutim, događaji su ih pretekli: dok su u Beogradu čekali carski odgovor, turska vojska je osvojila gotovo celu Srbiju, tako da su morali preći Dunav i bez potvrde traženih privilegija. Ogromne kolone izbeglica, različitog ekonomskog i društvenog statusa, od najsiromašnijih seljaka do dobrostojećih zanatlija i visokog klera, krenule su na sever pešice, čamcima i kolima, noseći ostatke svoje imovine, mošti kenza Lazara i druge narodne znamenitosti. Ophrvani umoromi glađu, besciljno su lutali razvejavši se sve do Budima, i dalje do Sentandreje. NjIhove patnje, beznađe i nespokoj, patrijarh Arsenije čarnojević potresno je pretočio u svoju „Molitvu zaspalom Gospodu“.
Prvu privilegiju Srbi su dobili avgusta 1690. godine. Bečki dvor je garantovao slobodu vere i crkvenu autonomiju. Međutim, to nije moglo zadovoljiti srpski narod. Mađarski feudalci nipošto nisu hteli da priznaju i ozakone zaštitne diplome austrijskih careva. Pretvarali su ih u obične kmetove i nisu im dozvoljavali da s epolitički organizuju. S druge strane, napade su doživljavali i od katoličke crkve koja ih je nasilno prevodila u uniju i tražila da njoj plaćaju crkvene poreze. Pošto su se istakli u bici kod Slankamena (1691), Srbima su donekle proširene privilegije: mitropolitu je priznato pravo da i u verskom i u svetovnom pogledu zastupa svoj narod. Srpski crkveni poglavari su se pretvorili u istinske političke vođe koje su više od jednog veka nešto vodile srpski brod pazeći da se on ne razbije o sukobljene interese dalekog bečkog dvora i neposredne mađarske okoline.
Karlovačkim mirom (1699) Karlovačka mitropolija se izdvojila iz Pećke patrijaršije, mada ju je i dalje smatrala svojom maticom. Ovuhvatila je sve pravoslavne Srbe u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji. Austrijski dvor je uslovio autonomiju Karlovačke mitropolije jer nije želeo da njegovim podanicima upravlja patrijarh iz Turskog Carstva. Rešenje je nađeno tako što je pećki patrijarh Kalinik I priznao njenu samostalnost, ali ipak u sastavu Pećke patrijaršije. Ukidanje Pećke patrijaršije 1766. godine nije ostavilo nikakvih posledica na rad Karlovačke mitropolije. Tokom 16.II veka ona je postala mnogo značajnije duhovno i političko središte, u kome su se rešavala ključna pitanja iz istorije srpskog naroda.
Kao podanicima Austrijskog Carstva, Srbima su se otvorile nove mogućnosti društvenog raslojavanja, kakve se kod Turaka nisu mogle ni zamisliti. Bečki dvor je nekolicini podario plemićke titule – uglavnom kao izraz zahvalnosti za vojničke usluge. Među najistaknutije srpske plemiće ubrajali su se Raškovići (bivši starovlaški knezovi), čarnojevići, Monasterlije i Tekelije. U austrijskom oficirskom koru Srbi su bili veoma zastupljeni, naročito na Vojnoj granici. Vremenom se veoma razvilo i srpsko slobodno građanstvo, koje se sastojalo od trgovaca i zanatlija okupljenih oko svojih strukovnih organizacija – cehova.
U Krušedodolu je 1708. godine bio održan I srpski narodno-crkveni sabor. Od toga, sabori su postali najviši organi na kojima se odlučivalo o temeljnim pitanjima srpske autonomije, položaju crkve, pokmećivanju, unijaćenju, školstvu itd. Veliki korak je učinjen 1749. kada su se u saboru našli ravnopravno zastupljeni sveštenstvo, oficiri i krajišnici i građani i seljaci iz provincijala. Poseban značaj za istoriju srpskog naroda u južnoj Ugarskoj imao je Temišvarski sabor (1790) na kome su razmatrane mogućnosti dobijanja srpske autonomne teritorije i ravnopravnog zastupanja Srba u ugarskoms aboru.
Deo Srba u južnoj Ugarskoj je takođe bio uključen u organizaciju Vojne granice. Njih je obuhvatila Potisko-pomoriška vojna granica, koja je osnovana 1702/3. godine.
Kada je ona 1749. godine razvojačena, mnogi Srbi su se odselili u Rusiju ne želeći da postanu kmetovi mađarskih plemića. Drugi deo graničara je uključen u Šajkaški bataljon.
U novom okruženju, Srbi su se susreli sa savremenim tokovima evropske umetnosti i književnosti, priklonili im se i obogatili ih originalnim dostignućima svojih predstavnika. Iza epohe baroka, rokokoa i klasicizma ostali su izuzetni spomenici da svedoče o rađanju moderne srpske kulture, koja se sa razvitkom građanske klase lagano oslobađala crkvenih uticaja. Srpska kultura je dobila novi zamah osnivanjem škola, i gimnazija, te otvaranjem štamparija i pokretnjem časopisa, veoma značajnih za širenje savemenih ideja.
Počev od druge polovine 16.II veka, preduzetni srpski trgovci stvorili su u Trstu naprednu i bogatu zajednicu, koja je, iako mala brojem, bila prisutna u svim kulturnim i političkim stremljenjima srpskgo naroda.
Jedan od tršćanskih Srba, Jovo Kurtović, prvi je 1782. godine uveo direktnu pomorsku vezu s Amerikom, zajedno s flamanskim Ferportenom.
Venecijsnska Republika je u 15. veku prerasla u pomorsku silu iji je značaj uveliko prevazišao okvire Sredozemnog mora. Kupovinom poseda, i ratovima, od 1409. do 1420. godine proširila se na gotovo celu dalmatinsku obalu i zauzela veliki deo Istre. Sredinom 15. veka, pored Boke Kotorske, priključila je Budvu i oblast Patrovića, neopravdano ih nazvavši Mletačkom Adbanijom. Nosioci mletačke vlasti u ovim krajevima bili su knezovi,providuri i kapetani. Kasnije, posle 1597. celokupnu vojnu civilnu vlast sjedinili su u rukama generalnog providura sa sedištem u Zadru. Prema svedočenjima savremenika, Dalmacija do Karlovačkog mira (1699) nije bila ništa drugo do „jedna traka zemlje koju plače more, na više mesta isprekidana sa četiri do pet primorskih gradova. Beskrajno duga i uzana“.
S pojvaom Turaka na Balkanu došlo je do ukrštanja mešusobnih interesa. Turci su preotimali gradove, odvodili roblje i sve više sužavali posede. Osvajanjem Bosne i Hercegovine postali su stalna pretnja Dalmaciji, koja se mogla braniti samo uz izuzetne žrtve. Srećom po Veneciju ovi krajevi nisu opusteli, jer su ih naselile mnogobrojne grupe Srba izbeglica iz Turske. Siromašna zemlja, težak život, glad, boleštine i neprekidna borba za goli život, desetkovali su stanovništvo Dalmacije. zato je Venecija posticala seobe, dodeljivala prebezima zemlju, ali nikada nije uspla da organizuje Vojnu krajinu, poput one kakvu je zamislila Austrija. Orijenticana prvenstveno na trgovinu. Venecija nije želela da troši svoju snagu u dugotrajnim razarajućim ratovima; vciše se pouzdala u diplomatsku veštinu i moć novca. tek kada bi sve druge mogućnosti iscrpla. Venecija bi ulazila u rat. Tada bi na istorijsku pozornicu stupali Srbi, na čija bi se pleća svaljivao celokupni teret odbrane granica. Naročito slavu, srpski ratnici, poznati kao uskoci i hajduci,s tekli su u tri mletačko-turska rata: Kandijskom (1645-1669), Morejskom (1684-1699) i u ratu 1714-1718. godine. Predvođeni serdarima i harambašama, zaletali su se u duboko u unutrašnjost ruskih teritorija, palili begovske kule, plenili stoku, odvodili roblje i prevodili narod pod zaštitu Republike. Od Ravnih Kotara do Boke Kotorske surova svakodnevica iznedrila je novi soj osionih, nepokornih i osvetoljubivih ljudi, razvila kod njih sklonost ka pljački, koja nije prestajala ni u mirnim vrmenima. „S krvlju ručak, s krvlju večera“, ostalo je zabeleženo u narodnoj pesmi. Nikada se toliko pesama o jednom kratkom periodu nije ispevalo, i nikada one većeg uticaja na pokolenja nisu imale. Najveća pažnja je pokonjena najvećim junacima: serdarima kotorskih uskoka: Janku Mitroviću, Stojanu Jankoviću, Iliji Smiljaniću, Vuku Mandušiću, te harambašama bokeljskih hajduka Baju Nikoliću Pivljaninu i Limu Barjaktaru.
Bajo Pivljanin je tokom Kandijskog rata hajdukovao u širokom zaleđu Dubrovnika i Boke Kotorske. Generalni providur mu je naložio da onemogući trgovački saobraćaj između Dubrovnika i bosanskih Turaka, što je on veoma uspešno izvršio. Bajo se umiriti nije mogao ni kada je prestao rat; nastavio ej da pljačka turske karavane, ali i dubrovačke brodove. Poginuo je tek u sledećem ratu, 1685. godine, u boju na Vrtijeljci. Narodna tradicija je u njegov lik sažela sve osobine koje su krasile tadašnje hercegovačke hajduke.
Tokom ratova 1684-1699 i 1714-1718. godine Venecija je uspela da osvoji teritorije od okoline Zadra do Knina, Sinja i Imotskog. Ovo proširenje je ujedno označilo početak velike borbe žitelja Dalmacije za novu obradivu zemlju. Mnogobrojni pokušaji regulisanja agrarnih pitanja, među kojima je najpoznatiji takozvani Grimanijev zakon iz 1755/56, nisu urodili plodom.
Siromašan srpski narod u Dalmaciji nije mogao imati niit jaku, niti bogatu crkvu. ipak, u periodu od XIV do 16.II veka, izgrađeno je preko 70 crkava i manastira, većinom neuglednih, drvenih, samo sa najneophodnijim crkvenim sasudama. Pod uticajem katoličke propagande, mnoge od njih su često bile zatvarane, rušene i pretvarane u rimokatoličke. Koliko god da su dobri vojnici bili potrebni Mletačkoj Republici, toliko se ona malo brinula da ih sačuva. Stanovništv o je bilo izloženo neprekidnom pokatoličavanju i unijaćenju, koje su provodili biskupi poput Vićentija Zmajevića (često poreklom iz istog naroda). Veliki borci za očuvanje pravoslavlja u Dalmaciji b ili su dalmatinski episkopi Stefan Ljubibratić i Simeon Končarević, koji je čak otvorio škole u Skradinu (1734) i Benkovcu (1751).
Ponos Srba u dalmatinskom zaleđu bio je manastir Krka, koji je još 1350. godine podigla sestra cara Dušana, Jelena udata Šubić. Kao rasadnik pravoslavlja u ovim krajevima, on je bio česta meta nasilnički raspoloženih katoličkih crkvenih poglavara. čak je bio i srušen 1647, ali je posle nekoliko decenija, 1680, ipak obnovljen. Kada je Napoleon ukinuo Venecijansku Republiku 1797. godine, mirom u Kampo-Formiju, Dalmacija i Mletačka Arbanija prešle su u ruke Austrijske Monarhije.
HRONOLOŠKA TABLICA
1527-1528 – imenovanje i smrt srpsko despota Radiča Božića
1537 – smrt deposta Stefana Berislavića
1537 – velika pobeda Turaka kod Gorjana; pogibija
poslednjeg srpskog despota Pavla Bakića
1557 – obnavljanje rada Peške patrijaršije
1593 – 1606 – rat Austrije i Osmanskog Carstva
1594 – ustanak Srba u banatu; spaljivanje moštiju Svetog Save u Beogradu
1596 – Srbi osvajaju Klis od Turaka
1597 – ustanak vojvode Gordana u Hercegovini
1630 – Statuta Valachorum – regulisanje statusa Srba u Vojnoj krajini.
1645-1669 – Kandijski rat (mletačko-turski); velika uloga srpskih hajduka i uskoka u borbama protiv Turaka
1683-1699 – veliki bečki rat
1690 – velika seoba; prva privilegija cara Leopolda Srbima u Ugarskoj
1708 – prvi srpski narodno-crkveni sabor u Krušedolu
1710 – davanje samostalnosti Karlovačkoj mitropoliji
1714 -1718 – rat Venecije i Austrije s Osmanskim Carstvom
1718 – 1736 – austrijska uprava u severnim područjima Srbije
1736 – 1739 – rat Austrije i Osmanskog Carstva
1766 – ukidanje Pećke patrijaršije
1788 – 1791 – rat Austrije i Osmanskog Carstva – Kočina Krajina
1790 – Temišvarski sabor Srba
Litera i matica Srba i iseljenika Srbije
