U vreme vladavine sultana Sulejmana Veličanstvenog (1520-1566) Osmansko Carstvo je doseglo vrhunac svoje moći; sazrelo je u svetsku silu kojoj se tada razjedinjena Evropa nije mogla uspešno odupreti. U silnom zamahu, progutavši gotovo celu Ugarsku, Turci su se zaustavili tek pred zidinama Beča. I najsevernije teritorije nekadašnje srpske despotovine uveliko su bile uključene u novu, administrativnu i vojnu organizaciju Turskog Carstva; bile su razvijene u nekoliko beglerbegluka (Rumelijski, Budimski, Bosanski, Temišvarski) i mnoštvo sandžaka. Tih godina je iščezao i poslednji odblesak srpske državnosti, titula despota (bez despotovine), koju su ugarski vladari darovali zapovedniku srpskih odreda, osloncu odbrane ugarskih granica od upada Osmanlija. U bici kod Gorjana, 1537. godine, hrabro se odupirući Turcima, poginuo je Pavle Bakić, poslednji srpski despot.
Obezglavljeni srpski narod potisnut je s istorijske pozornice. Najvećim delom pretvoren je u bespravnu raju, koja je obrađivala zemlju, izdržavala spahije i davala državi poreze. S druge strane, određeni broj ljudi je uključen u različite pomoćne vojničke službe, zbog čega je bio oslobođen izvesnih vanrednih danaka.
Izgubivši državu Srbi nisu izgubili sećanje. U surovoj borbi za opstanak, da bi preživeli kao narod, potražili su utehu u svojoj istoriji pretočivši je u epske pesme. Kult svete loze Nemanjića i zavetna Lazareva misao, zajedno sa savremenim junačkim podvizima hajduka i uskoka, ostali su vekovima u narodnom pamćenju. To nije bio samo odraz žala za izgubljenim, nego svesna borba za održanje samosvesti, i naročito, osobeni moralni podsticaj narodu da istraje do onog trenutka kada će sopstvenom odlukom iznova i konačno ostvariti svoju državu.
Jedina stara srpska feudalna ustanova koju je zadržalo Osmansko Carstvo bila je srpska pravoslavna crkva. Posle pada despotovine Pećka patrijaršija je zapala u veliku krizu usled nemaštine i neprestanih sukoba oko jurisdikcije s Ohridskom arhiepiskopijom. Izvesno vreme joj je čak bila i potčinjena. Ipak, 1557. godine, u vreme sultana Sulejmana Veličanstvenog, a najviše zahvaljujući mudroj i dalekovidoj politici Mehmed-paše Sokolovića, Pećka patrijaršija je obnovljena. Njena jurisdikcija se prostirala nad skoro svim teritorijama koje je nastanjivao srpski narod, bilo da se on nalazio u Osmanskom ili Austrijskom Carstvu. Prvi put u istoriji skoro sav srpski narod bio je okupljen u jednoj zajednici. Od tog trenutka srpska crkva je prevazišla svoj isključivo duhovni karakter. Trudeći se da u narodu sačuva veru, u godinama i vekovima koji su se činili toliko beznadežnim, održavala je njegovu duhovnu snagu, i štitila ga od pokušaja islamizacije, nasilnog pokatoličavanja i unijaćenja (prelazni stepen u prihvatanju katoličanstva).
Karlovačkim mirom 1699. godine, Pećka patrijaršija je bila podeljena na dva dela: Srbi u Austrijskom Carstvu, iz plitičkih razloga, morali su se organizovati u posebnu, Karlovačku mitropoliju. Međutim, iako joj je bila data autonomija, ona se i dalje smatrala sastavnim delom Pećke patrijaršije.
Posle Velike seobe 1690, Osmanlije su izgubile poverenje u srpske patrijarhe, naročito zbog njihove uloge u narodnim pokretima. Sultan je počeo da imenuje Grke na patrijaršijski presto. Crkva se sve više udaljavala od naroda i potpadala pod uticaj Carigradske patrijaršije, dok na kraju, 1766. godine, nije bila potpuno ukinuta.
Od 16. do 18. veka hrišćanske sile i Osmansko Carstvo vodili su mnoge ratove. Počev od „dugog rata“ između Austrije i Turske (1593-1606), gotovo da nije bilo međunarodnog sukoba u kome Srbi nisu uzeli učešća. Podižući bune i ustanke, pokušavali su da iskoriste svaku priliku da sa sebe skinu teško breme turske vlasti. Srpski arhijereji su se tada pretvarali u političke predvodnike naroda (patrijarh Jovan, Arsenije čarnojević). Možda jedan od najvećih ustanaka srpskog naroda izbio je 1594. godine u Banatu, u vreme „dugog rata“, ali je bez podrške austrijske vojske bio brzo i krvavo ugušen. U osvetničkom besu, turski zapovednik Kodža Sinan-paša spalio je u Beogradu mošti Svetog Save, najvećeg srpskog svetitelja.
Epsko razdoblje srpske istorije svakako predstavlja dugotrajni Kandijski rat (1645-1669), koji su vodili Mlečani i Turci. U narodno predanje su ušli mnogi serdari i harambaše (Stojan Janković, Vuk Mandušić, Bajo Pivljanin), koji su od Ravnh Kotara do Boke Kotorske predvodili uskoke i hajduke, otimajući Turcima gradove, pleneći roblje i stoku i sklanjajući narod pod zaštitu Venecijanske Republike.
Srpski narod je na ivicu ništenja bio doveden za vreme Velikog bečkog rata (1683-1699), kada se nepripremljen, zanesen brzim vojničkim uspesima, a podstrekovan nestvarnim obećanjima, pridružio austrijskoj vojsci i pomogao joj da prodre čak do Skoplja. Turska odmazda je bila strahovita. Tatarske i arnautske ordije su uništavale sve pred sobom, rušile i palile i bez milosti sekle zarobljenu raju. Zemlja je opustela a narod se našao pred istrebljenjem. Iako nije dobio odgovarajuće garancije, veliki deo naroda, a s njim i patrijarh Arsenije, krenuo je 1690. godine u Veliku seobu. Istorija Srba na tlu Habsburške Monarhije od tada se pretvorila u neizvesnu, ali neprekidnu i upornu borbu srpske crkve, kao političkog činioca, da sebi i narodu obezbedi privilegije, bar u onoj meri u kojoj su ih Srbi nekada uživali u Turskoj.
Kada su Turci počeli da osvajaju srpske zemlje krenuli su Srbi u seobe. U početku je pomeranje središta Despotovine na sever odredilo i pravac – južnu Ugarsku, koja je već bila delimično naseljena Srbima. Prelazak srpskih plemića u službu ugarskih kraljeva i sve veća potreba za iskusnim i kvalitetnim vojnicima, doprineli su sve češćim prebegavanjima naroda, i to u velikim grupama. Kada je turska sila zauzela i te krajeve, pravac seoba se okrenuo ka Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji. Srbi su prelazili na tle Austrije, stupali u vojnu službu, a zauzvrat tražili i dobijali status koji im je omogućavao da sačuvaju slobodu duhovnog života i etničku posebnost. Posle Mohačke bitke 1526. godine, na ostacima Slavonije i Hrvatske počela je da se organizuje Vojna Krajina, koja je vekovima predstavljala oslonac odbrane hrišćanskog zapada od turskih prodora. Položaj Srba krajišnika ogledao se u neprekidnoj borbi protiv pretvaranja u obične kmetove, protiv unijaćenja i pokatoličavanja, za povlastice koje su plaćali svojom krvlju.
Posle Karlovačkog mira 1699. godine odnos snaga na Balkanskom poluostrvu počeo je da se menja. Veliki bečki rat je pokazao da Tursko Carstvo nije više neranjivo kao nekada. Počela su da ga razjedaju unutrašnja trvenja; Porta je imala sve manje snage da se suprotstavlja separatističkim težnjama pojedinih svemoćnih paša i da guši narodne pobune. Austrijanci i Rusi su to uvideli pre svih, te su počeli da kuju različite planove o budućem uređenju Balkanskog poluostrva. U ratu 1714-1718. godine Austrija je uspela da zagospodari i prostorima nekadašnje severne Srbije. Međutim, iako su Srbi znatnim delom doprineli austrijskim vojničkim uspesima, Srbija im nije bila data na upravu: pretvorena je u austrijsku provinciju, pod neposrednom upravom cara. Srbija je samo promenila gospodara. Od 1739. godine ova područja su opet potpala pod vlast Osmanlija.
Želja srpskog naroda da stvori svoju državu ponovo ga je pretvorila u austrijsko vojničko oruđe i izložila velikoj turskoj odmazdi u ratu 1788-1791. U narodu je ovaj rat ostao zapamćen pod nazivom Kočina krajina (prema vođi srpskih frajkora, kapetanu Koči Anđelkoviću). Iako su Srbi opet bili prevareni, Kočina krajina je omogućila hiljadama ljudi da prođu kroz ratnu školu i u narod ulila novu snagu i volju za borbom.
Od tada Srbi nisu više sanjali o slobodi koju bi im donela Austrija; konačno su shvatili da moraju sami da je izbore.
Beograd i Šabac su dugo odolevali turskim naletima kao najisturenija utvrđenja, jedina koja su se još nalazila na desnim obalama Dunava i Save. Kada su i oni pali, 1521. godine Turci su gotovo neometano počeli da prodiru u ugarske ravnice pljačkaju i odvode roblje. Ovo se naročito odnosilo na Srem koji je gotovo opusteo; roblje se prodavalo u bescenje, a naseljavano je čak i u dalekim istočnim delovima Carstva. Na osvojenim teritorijama Turci su uspostavljali svoju, novu aministrativnu i vojnu upravu. osnovna upravna jedinica se zvala sandžak. Srpske zemlje su bile podeljene u više sandžaka, koji su osnivani onim redosledom kojim se turska vlast širilana sever. početkom 15. veka osnovani su Skopski, ćustendilski, Prizrenski, Dukađinski, Vidinski, Kruševački i Smederevski, a u drugoj polovini Bosanski, Hercegovački i Zvornički satndžaci. U doba najvećeg turskog uzleta, tokom 16. veka, osnovani su u Bosni još Kliški, Lički i Bihaćki sandžaci. Takođe, gotovo cela južna i središna Ugarska, kao i najveći deo Slavonije organizovani su po istom principu. Prvotino su svi sandžaci bili uključeni u Rumelijski ejalet. Kasnije su osnovani Budimski (1541), Temišvarski (1552), Bosanski (1580) i još neki ejaleti na severu Ugarske.
Bez svoje države i bez svojih dojakoših čelnika, koji su ili izginuli ili prebegli u Ugarsku, srpski narod se više nije mogao odupirati turskoj sili. Najvećim delom je pretvoren u raju koja je obrađivala zemlju na timarima i zijametima turskih spahija. U čočetku turske vladavine u našim krajevima je bilo i spahija hrišćana, ali su oni ubrzo primili islam kako bi zadržali svoje položaje, ili su i oni napustili svoje timare i prešli u službu kod austrijskog cara. Raja je imala obaveze prema državi, tj. sultanu, i prema spahiji. Osnovne dažbine koje su prikupljale spahije bile su ušur (desetak) i ispendža. Državi je raja davala harač i još neke neredovne poreze od kojih je svakako najteži i najstrašniji bio danak u krvi. Nisu, međutim, svi bili opterećeni istim porezima. Pojedinci su se uključivali u turske vojničke i poluvojničke redove (martolosi, vojnuci), a zauzvrat su bili oslobođeni nekih poreza. To se moglo odnositi i na čitava sela, ukoliko je stanovništvo obezbeđivalo slobodan prolaz kroz opasne klance (derbendžije), radilo u rudnicima (madendžije, ćumurdžije), gajilo sokole i jastrebove (šahinyije, dogandžije), učestvovalo u gradnji i popravci gradova i utvrđenja (meremetčije dunđeri, nedžari), ili izrađivalo različite vrste oružja i municije (strelari, lukari, štitari).
Dnaak u krvi je u narodu ostao upamćen kao jedna od najokrutnijih ustanova koje su ikada postojale u Osmanskom Carstvu. Turci su ssvake treće i sedme godine uzimali zdravu mušku decu, starosti između 7 i 18 godina, i odvodili ih u Carigrad i Andoliju. Nazivali su ih adžemi-oglanima. Pažljivo su ih razvrstavali prema njihovim sklonostima. Jedan deo je odvajan za dvorsku službu, gde je sticao potrebno obrazovanje i osposobljavao se za različite državne službe. Iz redova ovih paževa su izrasli mnogi istaknuti veziri, među kojima je najpoznatiji bi Mehmed Sokolović. Ostali su izjamljivani turskim seljacima u Anadoliji, da kod njih ovladaju novim jezikom i običajaima. Kasnije su ih obučavali različitim vojinim veštinama i od njih obrazovali odrede janičara, najpouzdanijih sultanovih ratnika. Muslimanski živalj nije podlegao ovom jezivom državnom nametu. Jedini izuzetak u celom Carstvu predstavljali su bosanski muslimani.
Sa dolaskom Turaka na Balkan, nad hrišćanskim srpskim narodom se nadvila velika opasnost da izgubi veru pratioca i svoj duhovni identitet. Islamizacija je najviše zahvatila Bosnu, koju su od ranije razjedala verska trvenja i jeretički pokreti, i u kojoj je srpska prevoslavna crkva bila najslabija i najsiromašnija. U drugim krajevima isamizacija je bila vezana gotovo isključivo za gradove, upravna i vojna središta turske vlasti, u kojima je preovlađivalo muslimansko stanovništvo. U vidove islamizacije i to one nasilne, svakako treb ubrojati i danak u krvi.
Obnova Pećke patrijaršije 1557. godine dovela je do novog duhovnog poleta srpskog naroda. Prostirala se u dva carstva, a činile su je 40 mitropolija i episkopija. Obuhvatila je skoro sve Srbe od Velesa na jugu, do iznad Budima, Temišvara i Arada na sveru, od Timoka i ćustendila na istoku, do Jadranskog mora na zapadu. Srpski patrijarsi su s pravom poneli titulu: patrijarh Srba, Bugara, pomorskih i severnih strana. Već u vreme patrijarha Makarija Sokolovića započeta je gradnja novih i obnova razrušenih i popaljenih crkava i manastira. Srpska duhovna umetnost je krenula u preporod, koji nije donosio nove sadržaje nego je zračio srednjovekovnim nemanjićkim tradicijama i starim vrednostima. Kulturni preobraćaj se ogledao i u književnom radu; oživela je prepisivačka i štamparska delatnost. Naročiti podsticaj davao je veliki knjigoljubac, učeni patrijarh Pajsije Janjevac, koji je i sam bio pisac (Život cara Uroša).
Saradnja patrijarha Arsenija čarnojevića sa austrijskom vojskom tokom Velikog bečkog rata 1683-1699, kao i njegova odluka da prebegne pod okrilje Habsburgovaca, označili su preokret u turskoj politici prema srpskoj crkvi. Umesto nepouzdanih srpskih patrijaraha, na pećki presto su počeli da dovode poslupne Grke. Sve veći uticaj Carigradske patrijaršije i nezainteresovanost grčkih sveštenika, koji su na nove položaje dolazili samo da bi iskamčili što više novca od pastve, odbijali su srpski narod od crkve. Odnarođenoj crkvi konačan udarac je bio zadat 1766. godine, kada su Grci izradili kod sultana ferman o ukidanju Pećke patrijaršije. Sve njene episkopije bile us potčinjene Carigradskoj patrijaršiji.
Pripremajući se za konačan obračun s Turcima, hrišćanska Evropa je uvek računala na Srbe kao saveznike koji bi u datim trenucima podizali bune i ustanke i na taj način iznutra rastakali Osmansko Carstvo. Prvi put su se Srbi vratili na svetskoj istorijsku scenu u ratu između Austrije i Turske 1593-1606. godine. U nekoliko mahova, nepovezano i na različitim prostorima planuli su ustanci širokih razmera. Počelo je 1594. godine u Banatu, gde su Srbi za kratko vreme osvojili i nekoliko utvrđenih gradova, među kojima i Temišvar, Bečkerek, Bečej i Lipovu. Ne dobivši pravovremenu pomoć bili su izložei brutalnoj odmazdi. U želji da u zametku uništi svaku pomisao o daljim pubunama, zloglasni Sinan-paša je naredio da se mošti Svetog Save iz Mileševe prenesu u Beograd. Tu, na vračarskom brdu, kako bi se nadaleko videlo, spalio je najveću narodnu svetinju i simbol srpske državotvorne tradicije.
Iako je ustanak bio ugušen odredi srpskih hajduka, koje su predvodili Deli Marko i Starina Novak i dalje su provaljivali na turske teritorije, prodirući čak do Sofije i Jedrena. U likovima ovih hajduka Srbi su dobili nove junake, koji su izrasli iz saog naroda, i odmah ušli u epsku pesmu. Njihovi doživljaji, plodvizi, megdani,a naročito visoki moralni kvaliteti, vaspitavali su generacije porobljenog naroda, ulivali mu samopouzdanje i održavali čvrstinu duha.
U hercegovini su 1597. godine mitropolit Visarion i vojvoda Grdan podigli brđanska plemena protiv turaka, ali ni ovaj ustanak nije dugo trajao. Središnja linost pokreta balkanskih hrišćana bio je patrijarh Jovan, koji je na sve načine pokušavao da zainteresuje Evropu za odlučnije delanje. Pregovarao je s rimskim papom, austrijskim vojvodama, španskim kraljem, mnogim italijanskim kneževima, ali bez uspeha.
Svoje učešće u oslobodilačkim pokretima platio je životom. Turci su ga ubili u Carigradu 1614. godine.
Veliki bečki rat (1683-1699) iz temelja je potresao Balkansko poluostrvo. Pretrpevši neuspeh u opsadi Beča, Turci su počeli bezglavo da se povlače. Austrijske snage su nadirale takvom silinom da su vesti o padanju tvrđave sustizale jedna drugu. Budim je povraćen 1686. a Beogra d1688. godine. Uspesi Austrijanaca, u čijoj vojsci je bilo mnogo srpskih oficira, ohrabrili su Srbe koji su počeli da se dižu na oružje. Sami su oslobodili Mačvu i istočnu Srbiju, tvrdo tursko uporište Užice i postigli velike uspehe kod Sjenice i Novo Pazara. Kod Srba su se počele javljati i ambicije o stvaranju jedne nove državne tvorevine. Beč je puštao Srbe da se nadaju takvom rešenju dokle god mu je bila potrebna srpska vojnička pomoć. čak su prihvatili i đurđa Brankovića, koji je sebe proglasio potomkom srpskih despota, dali mu titulu i pozvali da podstiče ustanke u Srbiji. Međutim, kada je počeo na svoju ruku da gradi planove o samostalnoj Srbiji, zatvorili su ga u Beču i onemogućili mu svaku dalju delatnost. Istorijske okolnosti nisu išle na ruku srpskom narodu. Ideja o slobodnoj i nezavisnoj srpskoj državi pokazali se kao nezrela i još uvek neostvariva.
Istovremeno , Austrijanci su stupili i u kontakte s patrijarhom Arsenijem, koji je imao ogromnog uticaja na narod. Odziv Srba je bio toliko masovan da su austrijskoj vojsci otvorili put ka SKoplju i Velesu. I kada se činilo da je osmanska država konačno propala, da je samo pitanjnje dana kada će pasti i Carigrad, ratna sreća se naglo okrenula. Novi veliki vezir Mustafa ćuprilić je ponovo okupio i reorganizovao tursku vojsku. Posle prvog poraza jednog austrijskog odeljenja kod Kačanika, 1690. godine, sve je krenulo nizbrdo. Austrijanci su se ubrzo povlačili ostavljajući nezaštićeni narod sablji i plamenu. Patrijarh Arsenije se našao pred istorijskom prekretnicom. Prmio se velike odgovornosti kada je poveo narod u Veliku seobu. Između 60. i 70.000 ljudi (teško da će se ikada moći utvrditi tačan broj) krenulo je u neizvesnost, preko Save i Dunava, oslanjajući se samo na nedovoljno precizne odredbe privilegije cara Leopolda iz avgusta 1690. godine.
Središte nekadašnje srpske države popčeli su tada da naseljavaju Arnauti.
Rat se produžio još nekoliko godina, uz promenljivu sreću. Turske je zaustavio tek veliki vojskovođa Eugen Savojski, nanevši im odlučujući poraz kod Sente 1697. godine. Mir je sklopljen u Karlovcima 1699. kada je dogovoreno da Turcima ostane samo južni deo Srema i Banat.
Mir nije dugo trajao. Vać 1714. godine Turci su zaratili s Venecijom, a dve godine kasnije i s Austrijom. Ni ovog puta nisi imali uspeha. Posle pobede kod Petrovaradina, austrijska vojska je osvojila Banat, ušla u Beogbrad i potisla Turke duboko u Srbiju. Požarevačkim mirom, 1718. godine, Austriji je ostao Banat, čitav Srem, severna Srbija do Zapadne Morave i u Bosni desna obala Save i Une, Austrijska dvadesetogodišnja uprava (1718-1739) Srbima nije donela ničega dobrog. Starog gospodara zamenio je drugi, još gori. Uz obense i gramzive austrijske činovnike pojavilo se novo zlo, s kojim Srbi ranije nisu bili suočeni: zemlju su preplavili katolički misionari i silom obraćali narod u novu veru.
Austrijanci su oblasti južno od Save i Dunava nazvali Srbija i na taj ačin uneli jednu važ nu novu, makar samo u političkom i geografskom rečniku.
Teritorijalni apetiti Austrije ovim nisu bili zadovoljeni. Smatrajući da je Turska odviše slaba da joj se ozbiljnije suprostavi, Austrija je1737. godine ušla u novi rat nedovoljno pripremljena. Ipak, uz pomoć srpskih ustanika, kojima su na čelu bili patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenda i starovlaški knez Atanasije Rašković, postigla je izvesne početne uspehe i osvojila Niš, Pirot, Novi Pazar i još neka mesta. Međutim, Turci su ubrzo sabrali nove snage i isterali Austrijance čak preko Save i Dunava. Naneli sdu im odlučujući poraz kod Grocke 1739. godine i ubrzo potom osvojili i Beograd. U Beogradu je sklopljen mir kojim je Austrija izgubila Srbiju i deo Bosne. Sava i Dunav su se ponovo našli na razmeđu dvaju carstava. Pobunjeni Srbi ni ovog puta nisu htelid a se na njima iskali bes osvetnički raspoloženih Osmalija. Izbegli su na austrijsku stranu, zajedno s patrijarhom, i naselili se mahom u Sremu.
U austrijsko-turskom ratu 1788-1791. Srbi su poslednji put ustali da se bore za drugoga. I tada su se na nagovor Austrijanaca digli na oružje. Ovaj rat je u narodu ostao upamćen pod nazivom Kočin a krajina. Kapetan Koča Anđelković je bio jedan od vođa srpskih frajkora, dobrovoljačkih jedinica koje su imale naročite uspehe u borbama u Srbiji. I opet je Austrijas vodila mlitavo rat, sve podmećući Srbe. Mir u Svištovu je bio neočekivan, kod naroda je izazvao zaprepašćenje i ogorčenje. Na takvu izdaju valjevski knez Aleksa Nenadović je dao čuveni odgovor: …. ja moje zakletve ne prestupam niti cara izneveravam i ostavljam, no car ostavlja mene i sav narod srpski, kao njegovis tari što su naše pradede ostavljali, zato idem natrag preko Save, a nemam pisara niti drugih učenih ljudi, no ću ići od manastira do manastira i kazivati svakom kaluđeru i popu da u svakom manastiru zapišu, da više nikad tko je Srbin Nemvu ne verfuje“.
I nije, Više nikad. Desetak godina kasnije, digli su se na ustanak, ponevši sav teret samo na svojim plećima, i to uspešno.
