Tirana je glavni grad Albanije i centar sreza. Po popisu iz 1984. imala je 206.100 stanovnika, pretežno Albanaca, ali i puno Vlaha, Cigana, Roma, Slovena (Srbo-Crnogoraca, Makedonaca, Bosanaca), Grka, Turaka i drugih. Prostire se na jugo-istočnom kraju istoimene ravnice, između planine Dajti i Selitë e Malit na istoku, brda Iba, Kraba, Sauka i Selita na jugu, brda Vor, Kašar, Vaćar i Uzberiš na zapadu i onih Kamze na severu. Zaprema jednu površinu od 31 km2, na nadmorskoj visini 110 m. Posred Tirane protiče potočić Lana, a severo-zapadno od grada potok Reglata, koga obično nazivaju Prroni i Tiranës (Potok Tirane).
Grad ima značajnu geografsku poziciju, jer preko njega prolazili su i prolaze putevi, koji vezuju današnju južnu Albaniju sa severnom, Drač (Durrës) i obale Jadrana sa istočnom Albanijom i, preko njih, sa Grčkom, Makedonijom, Srbijom i Crnom Gorom.
Klima Tirane je blaga. Tu se meša sredozemna, u ravnom zapadnom delu, sa kontinentalnom u istočnom, planinskom delu. Srednja godišnja temperatura je 15 stepeni Celzijusa: u januaru 6,8, u julu 23,5. Srednje godišnje padavine su 1.247 milimetara.
Bogata šumama i vodama, a i plodnom ravnicom, ona je od vremena bila pogodna za stanovanje, pa je i nastanjena još u neolitu. Prastanovnici ovog mesta, za koje govori istorija, su Pelazgi, Tračani, Grci, Iliri, Kelti, Sloveni i drugi.
Iz dokumenata vidimo da su Sloveni osvojili Drač 548. godine nove ere. To znači da su se u Tirani instalirali mnogo godina pre, ako ne i pre nove ere, kako to pretendira akademik, dr Jovan Deretić.
Albanci su iz Rumunije stigli u Albaniju (oblast Mat, nešto severnije od Tirane) u IX veku nove ere. Albanski akademik, prof. dr Eqrem Çabej pretendira da su stigli 100 godina kasnije, u X veku. Ima i naučnika koji pretendiraju da su stigli u XI veku.
U XI veku, pošto su se namnožili i više ih oblast Mata nije zapremala, Albanci su počeli da izlaze iz te oblasti i da nastanjuju sela oko nje. Tada su sigurno stigli i do Tirane, koja je kao naselje postojala i ranije, što znači da je nisu formirali Albanci. Pa i kad su tu počeli da se instaliraju, ona nije bila nenastanjena. U XI veku u Tirani su pored Vlaha i Grka živeli i Srbi. Godine 1041. Srbin Tihomir, koji je moguće bio upravo iz Tirane, diže svoje Srbe na ustanak protiv vizantijskih vlastodržaca. Njemu se pridružio iz istočnih oblasti (Makedonije) Makedonac Petar Deljana, čiji sledbenici žive dan-danas u Tirani (Tomo Deljana, godine 1970 bio je ministar Prosvete Albanije). U ta vremena Tirana je bila selo.
U XII veku, oblašću Martaneš i samim selom Tirana, vladao je vlaški vlastelin Mihailo Skura, čiji sledbenici žive dan-danas, ali većina muslimanizirani i albanizirani. Koliko za primer spominjem pesnika Gani Skura.
Kao dan formiranja grada Tirane, Albanci uzimaju godinu 1614, kada je, pod starateljstvom Sulejman-paše Barđina, podignuta prva džamija, hamam, pekara i neke trgovačke radnje. Kroz sledeće vekove ona se dograđivala, proširivala. Tek krajem XVIII veka deli se u dva kvarta: Bamov i Mujov. Godine 1789. počela je gradnja Ethem-begove džamije, koja se danas čuva kao kultni monumenat sred glavnog trga ovog grada, zvani Skenderbeg.
Skoro za svo vreme turske okupacije u Tirani nemamo nijednu albansku kulturno-prosvetnu aktivnost. Turska dijaspora i albanske poturice vladale su u svim oblastima života, gušeći i sâm albanski duh ovog naselja. U Tirani imamo i školu na grčkom jeziku, ali ne i na albanskom. Tirana je disala turski, kao nijedno drugo nasleje Albanije, što je ostavilo duboki trag u psihi stanovništva i svemu drugom.
Tek 1889. godine, krišom od vlasti, albanski rodoljubi počinju po turskim školama da šapuću koješta učenicima i na albanskom jeziku. Godine 1908. Albanci formiraju svoj prvi klub Bashkimi. Ali, 1914. godine, pošto im je Turčin Ismail Kemal razvio u Valoni albansku zastavu i proglasio im nezavisnost, albanski poturica iz Tirane Hadži ćamil razvija tursku zastavu, gazi svojim nogama albansku zastavu sa posprdnim izrazima i poziva svoje sledbenike da vešaju na granama drveća sve hrišćane i – Albance. Da, i Albance! I za ovaj njegov gest, enverovski akademici su ga proglasili za velikog albanskg patriotu. Štaviše, uporedili su ga i sa Pugačovom ruskog naroda. Kako se zna, ustanak ovog velikog albanskog patriote ugušila je srpska vojska u svom povlačenju preko Albanije za Grčku i Solunski front. U znak zahvalnosti, Albanci dan-danas nema te besmislice koju ne izmišljaju protiv ove vojske i srpskog naroda uopšte.
Godine 1920. Tirana nije imala ni 10.000 stanovnka. Prva albanska vlada, oktroisana na Kongresu u Lušnje (tada selo južne Albanije), proglasila je Tiranu za glavni grad i 08.II.1920. preselila se u Tirani. Od tog dana Tirana je zvanično glavni grad Albanije.
Albanski naučnici, u njihovim besomučnim nastojanjima da preko falsifikata albaniziraju sve što u Albaniji nije albansko, nastoje da toponim Tirane povežu sa objektom Tirkan. Na padinama planine Dajti otkrivene su ruševine jednog zamka iz prvih vekova naše ere, za koji bi hteli da je zamak Tirkan, koji spominje Prokop u VI veku. Po njima U imenu Tirane sreće se jedan stari koren, koji se sreće i u druge oblasti, gde su se prostirali Iliri. A za Ilire, kako se zna, oni pretediraju da su bili njihovi pradedovi, iako sasvim dobro znaju da to nije istina.
Novo pokoljenje albanskih naučnika, koji se oslobađaju iliromanije i smelo izjavljuju da se ne slažu sa falsifikovanom istorijom svog naroda, ima vremena što su javno, preko štampe, izjavili da etimologija toponima Tirane je grčka, od grčkog apelativa tir = sir.
Da ovo nisam izmislio ja, izvolite videti časopis Albanske akademije nauka STUDIME FILOLOGJIKE (ili časopis STUDIME HISTORIKE), iz godine 1982. Ja sam tada bio u zatvor Burelji i tamo, u zatvorskoj ćeliji sam to pročitao. čim sam to pokazao Albancima, oduzeše mi taj časopis, tako da moja zapažanja nisam stigao da prenesem u mojim sveskama beležaka, pa zato i ne mogu to precizno da navodim.
Ovaj grčki toponim nije jedini. Od juga do severa Albanija je puna grčkih toponima. Pa i kod nas, u Crnoj Gori, imamo ih: Ulcinj, Perast, Marvijan, Bojana i dr.
Tiranu su sigurno krstili Grci, koji su tu živeli pre dolaska Albanaca, pa i pre dolaska Ilira. Padinama planine Dajti oni su čuvali svoju stoku, a u mestu gde je danas grad, oni su sigurno imali svoju bačiju, gde su skupljali mleko i proizvodili sir.
Grčka etimologija mislim da je sasvim ispravna.
Problem je sada od koga su primili Albanci taj toponim: direktno od Grka, ili od Slovena, Srbo-Crnogoraca i Makedonaca?!
Grka ima i dan-danas u Tirani, a sigurno ih je bilo mnogo više, bar u postotku, kad su Albanci stigli tamo u XI veku. Isto tako i Srba! Nema sumnje da su Srbi stigli i nastanili se u Tirani nekoliko vekova pre Albanaca, pa su sigurno i ime naselja primili od Grka.
činjenica da su se Srbi ovih oblasti 1041. godine digli na ustanak protiv vizantijskih vlasti, nedvosmisleno svedoči da u ovim oblastima, u to vreme, većina stanovništva su bili oni, Srbi. Prema tome, mislim da su Srbi i preneli ime naselja Albancima. Ovo se dokazuje i sa jezične strane:
1.- Toponim TIRANA, na albanskom jeziku u primarnom obliku TIRAN (geginski izgovor), sastoji se od korena TIR- i sufiksa –AN.
Sufiks –AN, po priznanju svetskih albanologa Jokl, Weigand, Pascu, Dimitriescu, Dieterich i drugih, je srpski. Priznali su ovo i sami najveći albanski albanolozi Eqrem Çabej i Aleksandar Xhuvani.
Ovaj sufiks Albanci su pozajmili od Srba moguće još u oblast Mat (IX-X vek). A ako ga nisu pozajmili tada, sigurno su ga pozajmili kad su stigli u Tiranu, u XI-tom, ili XII veku.
2.- Kod Albanaca ovaj sufiks ne srećemo samo u toponimu TIRANA, već i u mnogim drugim toponimima: npr. GAJTAN, JUBAN, MEZHGORAN, MURIQAN, DVORAN, DHROVJAN, PASKUQAN, TUJAN i dr.
3.- Pa i u okolini Tirane imamo čisto srpske toponime, ne samo već spomenuti PASKUQAN i TUJAN, već i VORË, KASHAR, SELITË, PRISKË, KLLOJKË i druge, što nam svedoči da su nekada Srbi u ovoj oblasti bili brojni.
4.- Akcenat toponima TIRANA, na srpskom jeziku je na prvom slogu (TI-, proparoksiton). Na albanskom jeziku je na poslednjem slogu (-AN, oksiton). Srpski akcenat ovog toponima je nasleđen od Grka, što potvrđuje našu tezu da su Srbi nasledili od Grka ovaj toponim. Premeštanje akcenta je obična pojava kod pozajmica ovih Albanaca, posebno posle turske okupacije i pod uticajem turskog jezika. Koliko za primer vidite i reči: MOTOR, SOKOL, kao i sve navedene u tačkama 2 i 3. Znači, Albanci su toponim TIRANA pozajmili od Srba.
5.- Ovo nam svedoči i metateza A:O (TIRAN:TIRON). Albanski meštani u Tirani, dan-danas, ne kažu TIRAN, već TIRON. Izvolite prošetati ulicama Tirane! Videćete i radnje, koje su imenovali TIRON. Albanski došljaci pošto je ovo mesto proglašeno za glavni grad, prononciraju TIRAN-TIRANË, određeni vid TIRANA, u srpskom obliku, što nam svedoči da je strani, nealbanski elemenat u Tirani bio jači od domaćeg sve do tog dana, pa i godinama posle. Domaći elemenat je počeo da nadvlada samo pridošlicama, pošto je proglašen za glavni grad. Opširnije o metatezi A:O i O:A vidite moju studiju E FOLMJA E ULQINIT (ULCINJSKO NAREčJE), kojom sam branio drugu diplomu na Universitetu u Tirani 1969. godine.
Od severa do juga Albanija je puna srpskih toponima. Sem njih, kao u slučaju toponima TIRANA, ima i takvih koji nisu srpski, ali su prešli u albanski jezik posredstvom Srba. Takvi su skoro svi antički toponimi, što svedoči da su Srbi stigli u Albaniji pre Albanaca. Godine 548, kad su Srbi ušli borbom u utvrđeni Durrhachium (Drač-Durrës), Albanci nisu bili nigde na Balkanu: oni su tada bili na padinama planina Karpati i Beskidi, u Rumuniji, što nam je dokazao najveći albanski albanolog svih vremena, pomenuti Akademik Çabej.
Dr Kaplan BUROVIć, akademik
