Srbija je u svojoj istoriji samo povremeno odlučivala sama o sebi.
Uprkos svim teškoćama, u Srbiji je tekao proces izgradnje države.
Godine 1844. donet je najznačajniji pravni akt ustavo-braniteljskog režima: Srpski građanski zakonik. Ovaj dokument, pisan pod uticajem austrijskog civilnog zakonodavstva, utemeljio je u Srbiji privatnu svojinu kao neograničenu, zaštićenu i apsolutnu kategoriju kakvu je poznavalo rimsko pravo. Time je stvoren osnov za slobodan razvoj privrednog života, jednako presudan za izgradnju moderne države koliko i politička stabilnost, ako ne i presudniji. Srpski građanski zakonik ostao je kao najdugotrajnija zakonodavna tekovina iz perioda ustavobraniteljske vladavine.
Još je ustav iz 1838. uspostavio sistem sudova u Srbiji. Po njemu postojali su opštinski (primiritelni), prvostepeni, okružni i apelacioni sudovi. Godine 1846. obrazovan je i kasacioni sud kao vrhovno sudsko telo. Pod ustavobraniteljima, 1853. donet je i Zakon o građansko-sudskom postupku, ali je sudska procedura i dalje bila spora i nedovoljno plodotvorna.
U ovom periodu učvršćen je i položaj državnog činovništva. Uređenjem statusa administrativnog aparata, njihovih primanja penzija i ostalih prava, činovništvo je u Srbiji izraslo u društveni sloj prvog reda po uticaju na državne poslove. U zemlji u kojoj, osim seljaštva i ponekog imućnijeg trgovca još nije nastalo razvijeno građanstvo, činovnici su postali ona društvena grupa koja ima najpovoljniji položaj i najveću vlast. Iako nije raspolagalo ujednačenim obrazovanjem i mada je bilo sklono čestim zloupotrebama vlasti, činovništvo je uspostavljalo određeni red u državnoj službi. U Srbiji je stvaranjem birokratije, proces državnog izgrađivanja napravio ozbiljan korak napred. Sa druge strane, ovo društveno raslojavanje u Srbiji dovelo je do suprotstavljanja interesa između određenih društvenih grupa: u ovom slučaju između činovnika i seljaštva.
Tokom ustavobraniteljskog režima razgranala se i unutrašnja i spoljnja trgovina. I pored neizgrađenog tržišta, puteva i privrednih instrumenata, jedan broj Srba okrenuo se izvozu stoke i poljoprivrednih proizvoda na susedna austrijska tržišta. Postepeno se stvarao i sloj imućnih trgovaca proistekao ili iz redova visprenih seljaka ili od pojedinih veštih činovnika. Na svoj osoben način Srbija se polako pretvarala u otvoreno društvo.
Stidljivi pokušaji industrijalizacije (fabrika stakla u Jagodini, fabrika piva u Beogradu i topolivnica u Kragujevcu) samo su dokaz da je prvobitna akumulacija kapitala u Srbiji vršena različito nego u Zapadnoj Evropi: kod nas je osnov bio u stvaranju trgovačkog, a ne industrijskog kapitala.
Otuda je i društveni i politički razvoj tekao nešto drukčije nego u zemljama industrijske revolucije.
U vreme ustavobraniteljske vlade Srbija je razvila široku nacionalnu politiku. Upravo tada su i udareni temelji srpskog nacionalnog pitanja i određeni glavni pravci političkog delovanja Srbije.
Nacionalno ujedinjenje, ideja koja je preplavila čitav Kontinent, zapljusnula je i Balkan sredinom minulog stoleća. Kao najviši državni cilj pojavilo se stvaranje nacionalne države. Gotovo sve evropske nacije krenule su tim putem sa manje ili više uspeha. Proces je bio toliko snažan i neodoljiv da ga ništa nije moglo zaustaviti. Otuda se može slobodno utvrditi da je devetnaesti vek bio vek nacionalizma. Borba za nacionalnu emancipaciju vodila je ka neumitnom raspadu mnogonacionalnih država preživelih iz ranijih vremena. Sve do Prvog svetskog rata, Evropa se nalazila u stalnom političkom vrenju u kojem su se sudarale legitimističke i nacionalne ideje i pokreti, ali i nacionalne ideje među sobom. One moćnije ugrožavale su one slabije. A slabije su tražile oslonca za svoju borbu vezujući svoju nacionalnu politiku za interese pojedinih velikih sila.
Mada su ustavobranitelji došli na vlast pod okriljem Porte i ostali formalno odani Otomanskoj carevini, oni su, ipak uspeli da vode relativno nezavisnu spoljašnju politiku.
Od svih nacionalnih programa stvorenih u Srbiji u modernom dobu, daleko najveći značaj imalo je „Načertanije“ Ilije Garašanina, sročeno 1844. godine. To je bio jedan tajni dokument koji je određivao sve pravce spoljašnje politike Srbije i prema nacionalnom ujedinjenju, i prema susednim državama i prema velikim silama. Načertanije je ostalo u tajnosti sve do početka dvadesetog veka, ali je i pored toga služilo kao temelj srpske politike sve do Prvog svetskog rata. Svi docniji pokušaji da se uradi nacionalni program polazili su od Načertanija i u stvari bili njegove osavremenjene verzije.
Ilija Garašanin bio je dugogodišnji ministar unutrašnjih dela u ustavobraniteljskim vladama i istaknuti prvak ove političke grupacije. Njegovo zanimanje za spoljašnju politiku došlo je kao izraz žive prirode i uticaja sa strane. Načertanije nije bilo potpuno originalan spis. Pre Garašaninovog dokumenta, jedan češki agent panslavističkog pokreta u Srbiji, Franja Zah, pripremio je prvi nacrt ovog programa. Garašanin je od Zaha uzeo ono što je smatrao da Srbiji odgovara, a sve drugo prilagodio je i prepravio tako da izražava srpske nacionalne težnje.
Zahov nacrt bio je zasnovan na panslavističkom obrascu jugoslovenske (ilirsko-slovenske) zajednice koja će zameniti propalo Tursko carstvo. Nasuprot Zahu, Garašanin je napravio čist srpski nacionalni program, zamenjujući južnoslovenski karakter Zahovog teksta srpskim nacionalnim ciljevima.
Suština Načertanija ogledala se u sledećem navodu: „Iz ovog poznanja proističe i certa i temelj srpske politike, da se ona ne ograničava na sadašnje granice, no da teži sebi priljubiti sve narode srpske koji je okružavaju“.
Za razliku od Zaha, Garašanin je ostavio mogućnost saradnje ruske i srpske politike na Balkanu pod uslovom da Rusija svoju politiku vodi iskreno. U tom slučaju, po Garašaninu, srbija bi trebalo tu saradnju da prihvati sa zahvalnošću.
Načertanije je, u pogledu sredstava kojima se nacionalni ciljevi mogu ostvariti, na prvo mesto stavljalo kulturnu i prosvetnu delatnost u svim krajevima u kojima su živeli delovi srpskog naroda. Takva aktivnost, koja bi iskazivala odanost Turskoj, istovremeno je omogućavala širenje srpskog uticaja među neoslobođenim Srbima. To je vredelo i za Srbe u Habsburškoj monarhiji.
Na kraju treba zaključiti ovo: Načertanije se razlikovalo od nacrta Franje Zaha po dva glavna osnova: promenilo je izrazito antirusku karakter Zahovog spisa, a njegov južnoslovenski karakter pretvorilo je u čisto srpski.
Načertanije jeste, prvi put u srpskoj politici, istaklo načelo ujedinjenja. Srpstva kao najviše načelo državne politike. Tako je Srbija zakoračila onom stazom kojom je razvijena Evropa već duboko zagazila u doba svoje istorije poznato kao – period nacionalizma.
Posle nekoliko godina, Narodna skupština se ponovo sastala na Petrovcan 12. jula 1848. godine. Još jednom su skupštinari, među kojima je bilo mnogo pristalica Vučićeve opozicije, ponovili osnovni zahtev iz 1842; redovno sazvanje skupštine. Na Petrovdanskoj skupštini prvi put su se pojavili i zahtevi iz pojedinih okruga da se u Srbiji uvede sloboda štampe. Većina prisutnih najviše je insistirala na poboljšanju uslova za trgovinu i uređenje poreskih obaveza. Ponovo se postavilo i pitanje ograničenja vlasti i zloupotreba činovnika. Skupština je upravo u tom pitanju najviše uradila donoseći niz odluka kojima je trebalo urediti prava, obaveze i položaj državne administracije.
Petrovdanska skupština nije uspela da reši do kraja nijeno od pitanja koje je postavila. Sukob među ustavobraniteljskim vođama nije izglađen, a zahtev za redovnim sazivanjem Narodne skupštine nije usvojen. Donošenje nekoliko manje važnih odluka nije moglo da poboljša utisak da su teškoće, neporazumi i razdori u vrhu srpske države i politike bili suviše ozbiljni i duboki da bi se tako jednostavno razrešili.
Ali, spoljašnja kriza ponovo je nadjačala unutrašnje probleme. Izbijanje Krimskog rata 1853. između Rusije i Turske ponovo je otvorilo Istočno pitanje. bojeći se prodora Rusije u Sredozemlje, zapadne sile stale su na stranu Turske i zajedničkim snagama uspele su da poraze rusku vojsku. Pariskim mirom potpisanim 1856. Srbiji je potvrđen protektorat Rusije, ali su za status Srbije garantovale i Engleska, Francuska, Austrija, Pruska i Sardinija. Očigledna namera ležala je u tome da se suzbije ruski uticaj na čitavom Balkanu, a u Srbiji posebno. U ovom ratu Srbija je ostala neutralna, iako je bilo pritisaka sa zapada da se angažuje i srpska vojska. Kao najznačajnija posledica Krimskog rata i Pariskog mira ostalo je to što je srpsko pitanje konačno postavljeno kao evropsko pitanje sukobljenih interesa velikih sila.
Godine 1857. otkrivena je još jedna zvare protiv kneza Aleksandra u kojoj su učestvovali najistaknutiji državni činovnici. Na čelu ovog preduzeća nalazio se predsednik Saveta Stefan Stefanović-Tenka po kome je zavera i dobila naziv. Namera zaverenika je bila da se zbaci knez Karađorđević i da se na srpski presto vrati stari gospodar Miloš Obrenović. Predvodnici afere su prvo osuđeni na smrt, a potom pomilovani na doživotnu robiju. Porta se poslednji put umešala u unutrašnje događaje u srbiji primoravajući Kneza da izruči zaverenike Porti i da penzionisane članove Saveta reaktivira. Tako su se vučić i garašanin, u proleće 1858, vratili na najviše državne položaje – Vučić kao predsednik Saveta, a Garašanin kao ministar unutrašnjih dela. Kneževa vlast i lični ugled sasvim su popustili. Kraj Aleksandrove vladavine bio je izvesniji nego ikad.
Teške prilike u Srbiji mogla je da popravi samo nova Narodna skupština. Uprkos protivljenju Kneza i Porte, Garašanin je najzad uspeo da izdejstvuje sazivanje skupštine u novembru 1858. Na osnovu zakona donetog samo za tu priliku skupština se sastojala od većine izabranih članova i relativno malog broja skupštinara po položaju. Obe struje u opoziciji, i konzervativna i liberalna, složile su se u zahtevu da se skupština sazove, ali su im ciljevi bili različiti.
Svetoandrejski skupština se okupila 30. novembra 1858. godine. Predsedavao je Miša Anastasijević, bogati beogradski trgovac i stari konzervativac, dok je za njegovog zamenika izabran stevča Mihajlović, poverenik kneza Miloša. Sekretari su bili liberali Jevrem Grujić i Jovan Ilić.
Liberali, jedna grupa mladih ljudi školovanih na strani, pripremili su zakon o Narodnoj skupštino po kojem je skupština trebalo da se sastoje svake godine sa određenim zakonodavnim ovlašćenjima u pitanjima državnog budžeta i ministarske odgovornosti. Ovim projektu usprotivli su se konzervativci, pa je moralo da se nađe srednje rešenje. Državni savet je ostao najviše zakonodavno telo, a skupština je dobila samo savetodavni karakter.
Na dan 10. decembra Skupština je zatražila ostavku od kneza aleksandra. Posle jednog dana razmišljanja, nemajući kud, Aleksandar karađorđević sklonio se u Beogradsku tvrđavu pod zaštitu turskog paše. Sutradan je skupština i zvanično proglasila zbacivanje kneza Karađorđevića i na srpski tron vratila kneza Miloša. Do povratka Miloševog u Srbiju, imenovano je namesništvo u sastavu: Ilija Garašanin, Stevča Mihajlović i I. Ugričić.
Svetoandrejska skupština izvrš9ila je smenu dinastija u Srbiji. Sledećih bezmalo pola veka Srbijom su vladali članovi kneževske (od 1882. kraljevske) loze Obrenovića. U tom pogledu ova skupština imala je istorijski značaj.
Liberali, iako neuspešni u svojim željama da uvedu državu u vode evropske demokratije, pokazali su kojim putem će Srbija težiti u budućnosti. Evropske političke ideje stizale su u Srbiju sporo, sa mukom, nerazumevanjem i otporom, ali su ipak stizale. Liberali su bili ti vesnici novih ideja i novog političkog huka.
Pobeda obrenovićevaca na Svetoandrejskoj skupštini bila je površina i rpolazna.
Unutrašnji tokovi u Srbiji, i politički i ekonomski i kulturni, tokovi koji se često nazivaju istorijskim razvojem, bili su mnogo snažniji i trajniji od puke smene na prestolu.
Politika jeste činila najznačajniji vid izgradnje nacionalne države. Ali, taj proces bio bi i nedorečen, pa i nemogućan bez stvaranja nacionalne kulture. Sasvim grubo iskazano, nacionalna kultura, kao veoma složen pojam, pored ostalog podrazumeva sve kolektivne delatnosti, i državne i privatne, koje doprinose razvijanju kolektivne nacionalne svesti jednog naroda.
Period srpske prošlosti o kome je ovde reč, osoben je upravo po tome što su tada započeti ozbiljni državni poslovi na stvaranju primarnih ustanova nacionalne kulture.
Naravno da su i ranije činjeni napori u ovom pravcu. Pa ipak, tek je u vreme Kneževine Srbije moglo da se pristupi organizovanom radu u ovoj oblasti.
Sam Miloš je pomagao mnoge srpske književnike i kulturne poslenike kao što su u prvom redu bili vuk Karadžić, Sima Milutinović Sarajlija, Lukijan Mušicki, Milovan Vidaković, Joakim vujić i drugi. Knez je održavao tense veze i davao pomoć Matici Srpskoj u Novom Sadu, najstarijoj srpskoj kulturnoj instituciji.
Prvi Obrenović je posebno vodio računa o crkvenim poslovima. Pružao je materijalnu potporu crkvama i manastirima koji su ostali na teritoriji Turske. U prvom redu, to je vredelo za Hilandar, Pećku Patrijaršiju, Dečane, Prohor Pčinjski – neka budu pomenuti samo najčuveniji. Miloš je takođe pomagao manastire u Bugarskoj i primao izbegle bugarske monahe smeštajući ih po srpskim manastirima. U Srbiji su, u to vreme, izdavani spisi i knjige bugarskih pisaca i književnika čija dela nisu mogla biti štampana u Bugarskoj.
Uticaj koji je Miloš imao na hrišćanski svet u Bosni i rumeliji svrstao ga je u istinskog gospodara evropskog dela turske. Iz Srbije se širio oslobodilački duh na sve hrišćane koji su još uvek živeli pod Osmanlijama. Svetan svog položaja Miloš je predano radio da taj svoj tucaij i vodeće mesto učvrsti i ojača.
Todine 1835. u Kragujevcu je osnovana prva gimnazija u Srbiji. Prvo je imala samo četiri razreda, docnije i svih šest, a u njoj su predavali najviđeniji srpski učeni ljudi. Već 1838. osnovana je i druga gimnazija, ona u Beogradu. Tri polugimnazije otvorene su godinu dana ranije i to u Šapcu, čačku i zaječaru. U školskoj 1838-39. godini počeo je da radi beogradski Licej, preteča Velike škole i Univerziteta. Vojna akademija otvorena je u Požarevcu 1837. da bi se već naredne godine preselila u Beograd. bogoslovija je radila još od 1836. godine. U to vreme imala je 47 šaka i 2 profesora.
Osnovno školovanje preuzređeno je 1834-35. godine. Osnovne škole delile su se u tri grupe: državne, opštinske i seoske. Drava se starala o postavljanju učitelja, izdavanju učila i obezbeđivanju prostorija.
Bili su to prvi koraci u stvaranju državnog prosvetnog sistema. Vredi još pomenuti da je od 1834. u Kragujevcu radio Knjaževsko-srbski teatar, prvo pozorište u Srbiji. Na njegovom čelu nalazio se Joakim Vujić, jedan od prvih srpskih dramskih pisaca.
Društvo srpske slovesnosti, preteča Akademije nauka, osnovano je 31. maja 1842. godine kada je i održana prva sednica Društva. Pripreme su tekle još od septembra prethodne 1841. godine. Osnivači su bili Jovan Sterija Popović i Atanasije Nikolić. ciljevi Društva sastajali su se u širenju naučnih saznanja i usavršavanju narodnog jezika.
Period srpske istorije 1815-1858. obično se naziva razdoblje Kneževine Srbije. Bilo je to ono doba u kojem su Srbi, oslobađajući se od turske vlasti, počeli da izgrađuju temelje sopstvene države.
Sa političkog stanovišta, Srbija je zakoračila stazom autonomnog državnog razvoja koji je, burno i krivudavo, vodio konačnom uobličavanju Srbije kao evropske države. Uporedo s tim, Srbi su u ovom dobu uspeli da rastumače suštinu svog nacionalnog bića i da odrede osnovne pravce svoje nacionalne politike. Srpstvo se postupno približavalo onom modelu nacije koji je već zahvatio čitavu Evropu.
Najzad, srpsko pitanje je tokom ovih decenija preraslo u pitanje od međunarodnog značaja. Izlazeći iz okvira unutrašnjeg problema osmanskog carstva, Srbija je postala predmet interesovanja velikih sila i sledstveno tome, meta njihovih sukobljenih interesa.
Politička previranja u domaćoj politici i borba za međunarodno priznanje u spoljašnjim odnosima, bile su osnovne odrednice srpske istorije prve polovine minulog stoleća. Upravo u tom periodu Srbija je sticala ona dragocena državotvorna iskustva koja će, u narednim decenijama, doneti prava nacionalna i politička ostvarenja. Miloševa autokratija i vladavina ustavobranitelja zato su i bili nezaobilazne stepenice u ukupnom sazrevanju Srpstva kao moderne nacije.
Hronološka tablica
septembar 1814 – Hadži-prodanova buna
11. april 1815 – Takovski ustanak
maj 1815 – boj na Ljubiću
jul 1815 – pregovori Mološ – Huršid Paša i
Miloš – Marašli Ali-paša
početak 1816 – turski fermani u uređenju odnosa Srba i Turske
13 jul 1817 – ubistvo Karađorđa
januar 1825 – đakova buna
1826 – čarapićeva buna
1827 – Akermanska konvencija
1829 – Jedrenski mir
1830 – Sultanov hatišerif o srpskoj autonomiji
1833 – Sultanov hatišerif
januar 1835 – Miletina buna
februar 1835 – Sretenjski ustav
1838 – Turski ustav
jun 1839 – Miloševa abdikacija
mart 1840 – Mihailo postaje srpski Knez
1842 – Mihailov pad
septembar 1842 – Aleksandar Karađorđević izabran za Kneza
1844 – Srpski građanski zakonik
1844 – nečertanije
1847 – pobeda vukove reforme srpskog književnog jezika
1848 – Petrovdanska skupština
1857 – Tenkina zavera
1858 – Svetoandrejska skupština
