Istorija srednjovekovne Bosne odavno je predmet svestranog izučavanja raznih nauka. Pored razloga za naučnu prirodu izučavanje je bilo podstaknuto i sposobnošću postojanja i života srednjovekovne bosanske države, koja je pored opštih odlika feudalnog balkanskog društva imala i niz posebnosti. Udaljenost od kulturnih, administrativnih i državnih centara Vizantije, Vatikana i Ugarske, kao i otežan saobraćaj (usled konfiguracije terena) odrazio se na organizovanje države, njeno stabilizovanje, a posebno na duhovni i kulturni život stanovništva. To je uticalo i na stvaranje, količinu i sadržajnost, pisanih istorijskih izvora, na izgradnju sakralnih objekata, nadgrobnih spomenika i drugih proizvoda materijalne kulture. Usled toga određene strane i periodi iz istorije Bosne ostali su ili u dobokoj tami prošlosti ili nedovoljno opisani. Takvo stanje pogodovalo je preteranoj politizaciji istorije Bosne; iz njenog srednjovekovnog postojanja pokušavalo se pronaći opravdanje za njenu okupaciju, anektiranje i prisvajanje.
Teritorija na koju će se naseliti slovenska plemena i na kojoj će se obrazovati bosanska država nije bila pusta. U dolinama reke Drine, Bosne, Vrbasa, Une i Neretve, kao i na visoravnima (Glasinac) i kraškim poljima (Kupreško, Livanjsko i dr.) još u praistorijsko doba razvijala se civilizacija. Brojni arheološki nalazi svedoče o autohtonosti tzv. starobalkanskih plemena, ali i njihovim trgovačkimodnosima sa grčkim i italskim stanovništvom. Uticaji grčke civilizacije pojačani su posle stvaranja grčkih kolonija na istočnoj obali Jadranskog mora. Za Bosnu je osobito bila važna Narona (na ušću Neretve) odakle se, dolinom Neretve lako prodiralo u unutrašnjost Bosne.
Karakteristično je da Grci nisu imali pretenzija, ili snage, da plemenima u unutrašnjosti Bosne nametnu svoju vlast. Učiniće to Rimljani, ali tek posle dva veka uporne borbe. Kraj te borbe obležen je grandioznim ustankom ilirskim plemena u panoniji i Bosni pod vođstvom dva Batona. Ustanak je ugušen 9. godine n.e. od kada počinje integrisanje ovih zemalja u Rimsko Carstvo. U administrativnoj podeli teritorija Bosne bila je uključena u provinciju Dalmaciju i ostaće u njenom sastavu sve do propasti Carstva.
Viševekovna rimska uprava nad ilirskim plemenima u sastavu provincije Dalmacije ostavila je duboke tragove u sferi materijalne proizvodnje i opšteg civilizacijskog napretka, što je plaćeno snažnom eksploatacijom stanovništva i njegovom romanizacijom. Iz strategijskih i privrednih razloga Rimljani su mnogo uradili na izgradnji puteva. Od ostalih privrednih grana osobito su razvijali rudarstvo, dok su Iliri i dalje, u ogromnoj većini živeli od stočarstva. Organizovana državna vlast i vojska iziskivali su i izgradnju naselja (gradova) po ugledu na italske. O procesu urbanizacije svedoče brojni tragovi, kao ostaci ilirskih naselja („gradine“). Na teritoriji Bosne, u statusu municipija, bili su sledeći gradovi: Domavia, Bistue Vetus (na izvoru Rame), Bistue Nova (Vitez na Lišvi), Dihuntum (Hutovo Polje), Splonum (u dolini Sane), Salviae (Glamoč), Pelva (Livno). Pouzdano se zna da su municipiji bili i na terenu Šipova, Skelena, Duvna, Stoca, Posušja, Kiseljaka, Ljubuškog i Rudog.
U provinciji Dalmaciji vladalo je religiozno šarenilo sve do stabilizovanja hrišćanstva kao državne vere početkom 4. veka. U Bosni je bila organizovana spiskopija sa sedištem u Bistue Nova, a pripadala je salonitanskoj nadbiskupiji.
U velikoj seobi naroda i varvarskim pustošenjima Bosna je dobrim delom zaobiđena i bez osobitih posledica preživela je propast Zapadnog Timskog Carstva u čijem je sastavu bila. No navala Avara i Slovena krajem 6. veka donela je pustošenje i razaranje, po jednom izvoru, 40 tvrđava. Oko 614. godine Sloveni i Avari zauzeli su Salonu, središte administrativne vlasti provincije.
Novi talas slovenskog naseljavanja zbio se za vreme vizantijskog cara Iraklija (610-641). Istorijski izvori spominju slovenska plemena Srba i Hrvata sa naznakom koje teritorije su zaposeli. Tako, Hrvati su zagospodarili oblastima od reke Cetine do Istre, a Srbi od Cetine do reke Bojane i bugarske državne teritorije koja se u 10. veku prostirala do grada Rasa.
Starosedalačko romanizovano stanovništvo delom je bilo uništeno, delom se povuklo u primorske gradove, a delom se izolovalo u planinske predele i nastavilo život stočara. Tek sa hristijanizacijom Srba i Hrvata došlo je i do asimilacije starosedelačkog stanovništva.
Začeci državnih organizacija kod Srba, po svemu sudeći, mogu se vezati za župe nastale na plodnom zemljištu i dolinama reka. Po tim geografskim nazivima izvedena su i imena župa i stanovništva: Neretljani, Zahumljani, Travunjani, Konavljani i dr. Na čelu župa, svakako rodovsko-plemenskih skupina, bili su župani. O tom najranijem periodu izvori su vrlo oskudni. Jedna vest vezana za hrvatskog kneza Ljudevita Posavskog otkriva etnički identitet stanovništva Dalmacije, u čijem sastavu je bila i cela Bosna. Naime, biograf franačkog cara Karla Velikog, Ajnhard beleži da se Ljudevit Posavski posle borbi protiv velike franačke vojske 822. godine iz svog utvrđenja Siska sklonio kod Srba za koje kaže da „drže veliki deo Dalmacije“.
Ime Bosna prvi put se pominje u poznatom spisu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita De administrando imperio nastalom sredinom 10. veka. Teritoriju koju su naselili Srbi, car deli na „krštenu Srbiju“ i oblasti Neretljana, Zahumljana, Travunjana, Konavljana i Dukljana. Bosnu spominje na kraju glave o Srbiji. Tu navodi i šest gradova „krštene Srbije“ među kojima je i Salines (docnije Soli, danas Tuzla), a „u zemlji Bosni“ navodi dva grada: „Katera i Desnik“. Istoričari još nisu utvrdili mesta gde su se nalazili ti gradovi.
Sredinom 10. veka Bosna se spominje samo kao geografski pojam. Ona je bila u sastavu Srbije kneza časlava. Po Letopisu Popa Dukljanina (Barski rodoslov) posle smrti kneza časlava (oko 950. godine), Bosna se osamostalila na čelu sa banom, kome su pak, pomagali „magnates Bosne“, verovatno rodovski prvaci. Međutim, najstarija bosanska državna vlast nije uspela da ojača, pa je Bosna sve do početka 12. veka naizmenično priznavala vlast Vizantije, Hrvatske i Duklje ili je bila u njihovom sastavu. Početkom 12. veka ugarska kraljevina počinje da igra izuzetno važnu ulogu u životu Bosne. Spajanjem Hrvatske i Ugarske 1102. godine (Pacta conventa) nestalo je hrvatske države te je Bosna i sa severa i sa zapada bila okružena Ugarskom. Ugarsko-vizantijski ratovi za prevlast nad prvim južnoslovenskim državnim (autonomnim) oblastima vođeni kroz ceo 12. vek odrazili su se i na život Bosne i na naša saznanja tog dela prošlosti.
Polovnom 12. veka Bosna (a i novo ime oblasti Rama) nalazi se u tituli kralja Ugarske. Zna se i da je ugarski kralj Bela II verovatno 1139. godine dao „herceštvo bosansko“ svom maloletnom sinu, a da je Bosnom stvarno upravljao domaći ban kao ugarski vazal. Prvi poznati ban za koga se zna bio je Borić. On je učestvovao u ugarsko-vizantijskom boju 1154. godine u Braničevu. Godine 1163. ban Borić se spominje u jednoj ugarskoj povelji na visokom mestu među ugarskim velikašima, a stradao je u ugarskim dinastičkim borbama.
U novom, pobedonosnom ratu 1166. godine vizantijski car Manojlo Komnin pokorio je Dalmaciju, deo Hrvatske, Srem i Bosnu. Tada se Bosna jedini put spominje u tituli vizantijskog cara. Ovaj poslednji period vizantijske prevlasti u Bosni trajao je do smrti cara Manojla, a nauci je sasvim nepoznat. Odmah po carevoj smrti kao bosanski ban u izvorima se spominje Kulin. On je svoje banovanje verovatno započeo kao vizantijski vazal, ali mu to nije smetalo da se sad okrene prema savezu sa Ugarskom. Zna se da je kao ugarski saveznik ratovao protiv Vizantije u Kučevu (severoistočna Srbija), da je priznavao vrhovnu vlast ugarskog kranja, a da je njegova država stvarno uživala samostalnost.
Poveljom iz 1189. godine Kulin je Dubrovčanima garantovao slobodu trgovine po Bosni. Dobre odnose Kulin je održavao i sa Stefanom Nemanjom, čija ga je država odvajala i štitila od Vizantije. činjenica da je Kulinova sestra bila udata za Nemanjinog brata humskog kneza Miroslava doprinosila je saradnji i miru s te strane. Ali to nije potrajalo dugo; posle muževljeve smrti Kulinova sestra vratila se u Bosnu, a gospodar Zete Nemanjin najstrarijin sin Vukan tužio je 1199. godine bana papi Inoćentiju II da podržava jeres u svojoj državi. Istovetne vesti papa je dobijao i iz drugih izvora te od ovog vremena započinje vekovna politika, kombinovana i sa nasiljem, da se u Bosni uništi jeres i stanovništvo pokatoliči.
Krajem 1200. godine papa je nagovarao ugarskog kranja Emerika da u Bosni iskoreni jeres, ali ovaj ni tokom dve naredne godine nije preduzimao krstaški pohod. Sa svoje strane Kulin je u Rim poslao delegaciju s ciljem da objasni versku situaciju, ali ova nije postigla uspeh. Stoga je papa poslao svog legata, koji je iznudio izjavu bosanskih „krstjana“ 8. aprila 1203. godine na Bilinom polju (Zenica) da će se strogo pridržavati učenja katoličke crkve. Od ovog doba u izvorima se spominje „vera bosanska“ kao jeres dualističkog tipa, a njene pristalice nazivaju se paterenima. Srpska crkva ove jeretike zvala je babunima, a naziv „bogumil“ u Bosni nije upotrebljavana.
Likvidiranje „crkve bosanske“, odnosno jeresi sa stanovišta katoličke crkve nije bilo uspešno, čak ni onda kada se toga prihvatio ban Matej Ninoslav (prvi put se u izvorima javlja 1233. godine). Protiv bana Ninoslava bili su i njegovi „boljari“. Takva situacija izazvala je krstaški pohod ugarskog kralja u Bosnu, ali je i njegov uspeh bio ograničen; ban Ninoslav se održao, jer vidimo da je 1240. godine dao povelju Dubrovčanima o slobodnoj trgovini. Oslobađanje od ugarskog tutorstva Ninoslav je završio u vreme najezde Tatara na Ugarsku 1242. godine. Posle oporavka ugarske države od tatarskog pustošenja (sam kralj Bela IV sklonio se u Trogir), a po novim nagovorima pape, ugarski kralj nastavio je osobeni rat protiv bosanskih jeretika. Da vidnog uspeha nije imao svedoči i to da je tih godina sedište bosanskog katoličkog biskupa iz Bosne prebačeno u đakovo (Slavonija), gde će ostati stotinama godina.
Ban Matej Ninoslav poslednji put se javlja u istorijskim izvorima 1249. godine kada je dao novu povelju Dubrovčanima. Nasledio ga je rođak Prijezda za koga se zna da mu je ugarski kralj Bela IV poklonio župu Novake u Slavoniji. Prijezda je priznavao vrhovnu vlast ugarskog kralja, ali izgleda da je kontrolisao samo centralnu Bosnu, jer se ostale bosanske oblasti javljaju u titulama nekih ugarskih i srpskih feudalaca. Odlukom ugarskog kralja uspostavljena je mačvanska banovina. Bivši srpski kralj Dragutin, zet ugarskog kralja, dobio je tu banovinu i grad Beograd, a potom i župe Usoru i Soli. NJegova kćerka Jelisaveta 1284. godine udala se za Stepana I (sina Prijezdinog) Kotromanića, čime se bosanska dinastija povezala sa srpskom „svetorodnom“ dinastijom Nemanjića. Ovaj brak je povoljno uticao na bezbednost centralne bosanske vlasti s istočne strane. Ovo je bilo utoliko važnije što u to vreme glavna opasnost postaje bribirski knez Pavle Šubić.
Ovaj hrvatski feudalac iskoristio je dugotrajnu dinastičku borbu u Ugarskoj, proširio svoje posede i osamostalio se. U jednoj povelji iz 1299. godine on sebe naziva banom Hrvatske, Dalmacije i gospodarom Bosne. Ako ova titula te godine nije odgovarala stvarnosti, onda je sigurno otkrivala Šubićeve pretenzije. Borbe za Bosnu stale su glave Mladena I Šubića, Pavlovog brata. U sukobu sa vojskom bana Stjepana I 1304. godine Mladen je poginuo. Zavladavanje Bosnom nastavio je Mladen II, Pavlov sin, koji u svojoj tituli navodi da je „gospodar čitave Bosne“. Pre 1314. godine umro je ban Stepan I, a njegova žena sa sinovima pobegla je u Dubrovnik. Po dubrovačkim izvorima ona je tamo boravila nekoliko godina. Šta se u međuvremenu zbivalo u Bosni nije poznato, ali se zna da se udovica bana Stepana I vratila u Bosnu i da je čak njen sin Stepan II (unuk bivšeg srpskog kralja Dragutina) bio štićenik Mladena II Šubića. Karakteristika prevlasti Šubića u Bosni ogleda se u tome da oni nisu uništili domaću vlastelu , već, naprotiv, darovima i poveljama su je učvršćivali na posedima uz vazalski odnos. Vladavina Šubića, u privrednom pogledu, za Bosnu je bila pozitivna, jer je ojačana trgovina sa Splitom, Trogirom i Šibenikom.
Moć porodice Šubić, kao i njena prevlast nad Bosnom, skršena je u međusobnoj borbi hrvastke vlastele. Ugarski kralj Karlo Roberr pomogao je protivne Šubića, a isto je činio i mladi bosanski ban Stepan II. Bosansku vlastelu koja je bila na njegovoj strani ban je darivao. Zna se da je kroz Vukoslavu Hrvatiniću dao gradove Ključ i Kotor „jere ostavi hrvatskog gospodina“.
Sa Stepanom II Kotromanićem počinje izrastanje Bosne u prostranu i ekonomski jaku državu. Stvarno osamostavljivanje i zaposedanje novih teritorija izvedeno je u povoljnim međunarodnim okolnostima. Lojalan stav prema ugarskom kralju omogućavao je banu dejstvo na drugim stranama. Tako je pose smrti „sremskog kralja“ Dragutina, Sepan II povratio stare bosanske župe Usoru i Soli. Od proleća 1324. godine on se naziva gospodarom tih župa.
Hum, stara srpska zemlja, oko koje su se stalno otimali i veliki i mali feudalni gospodari, postao je predmet pažnje i bosanskog bana. Za vlade srpskog kralja Milutina i Humu su objačala četiri brata Branivojevića. Nemirni, osamostavljeni Branivojevići, skloni pljački dubrovačkih trgovaca, navukli su na sebe ujedinjene neprijatelje: Dubrovnik i bosanskog bana. U ratu koji je završen jula 1326. godine svi Branivojevići su izginuli. Ban je zadobio veliki deo Huma i primorje na ušću Neretve. Tada je bosanska država prvi put izašla na Jadransko more.
Da li je bosanski ban imao pretenzija na oblasti srpske države ili je pak zagazio u rat sam o pljačke radi, ne znamo, ali se ne zna da je 1329. godine harao po Polimlju i opustošio manastir Sv. Nikole u Banji, sedište dabarskog episkopa. Tu negde došlo je do sukoba sa srpskom vojskom koju je vodio mladi kralj Dušan. Bosanci su poraženi, a Dubrovčani preuzevši ulogu posrednika izmirili su kralja i bana. Srpskom kralju je svakako odgovarao mir na zapadnim granicama u trenutku kada se pripremao za svoje južne pohode.
Rezultati ofanzivne politike bana Stepana II Kotromanovića bili su zaista veliki: svoju državu teritorijalno je udvostručio, a njegov „dijak“, a ne bez ponosa zapisao je da ban „držaše od Save do mora i od Cetine do Drine“. Ovako proširena, i jakom banovom ličnošću učvršćena država, ojačala je i u privrednom pogledu. Trgovina s Dubrovnikom, koja je od vremena bana Ninoslava bila oslavila, sada je dobila polet. Sačuvan je podatak da je 1331. godine vrednost dubrovačke robe u Bosni iznosio 25.000 perpera (oko 1923 litre srebra). Bosanska trgovina vodila se i preko Trogira, Zadra, Šibenika, a doselaza je i do Venecije i Ankone.
“ Litera “ i “ Matica Srba i iseljenika Srbije “ , BEOGRAD
