Vreme od 1875. do 1878. u celoj Evropi predstavlja razdoblje kada nijedna nacija, sem engleske, nije iznutra dovoljno integrisana u jedan unitarni tip. U vodećoj evropskoj naciji, francuskoj, još se nije okončao dugi socijalni proces pretvaranja seljaka u Francuze. Istoričar Judžin Veber je na taj način obeležio postepenu unutrašnju integraciju stanovništva različitih osećanja u jedan društveni korpus. U Nemačkoj je to stanje znatno gore. Ne samo da do danas nisu ujedinjene dve nemačke verske zajednice, nego je eho unutrašnjih sukoba u poslednjem ratu 1866. bio vrlo živ. Kada je 1867. stvoren Severnonemački savez, ujedinjen je jedan prostor u kome su luteranski protestanti imali većinu i bili u stanju da ostvare određeni stepen nacionalne integracije, koja je u drugim delovima nemačkog etničkog prostora bila još u fatalnom zaostatku. Posle nacionalnog zanosa nakon pobede nad Napoleonom 1815, trebalo je čekati i novu pobedu 1870. da novi talas počne da izravnjava unutrašnje razlike. Ipak je istoričar Vilhelm Hajnrih Ril (Riehl) u svojoj „Prirodnoj istoriji nemačkog naroda“ 1883. govorio o dve Nemačke – protestantskoj i katoličkoj. One još ne sačinjavaju jedinstvenu naciju. Francuski pesnik Pol Valeri je u istorijski vrednom eseju „Osvajanje metodom“ 1897. Nemce nazvao „odocnelom nacijom“. Oni su počeli da integrišu svoje društvo gledajući kako su srećniji narodi od njih Englezi i Francuzi to ranije uradili na prirodan način. Nacija se ujedinjava aritmetičkim proračunima, kao kada se prave nacrti novoga grada. Među te zakasnele narode je ubrajao još Italijane i Japance, a da je poznavao male narode Srednje i Jugoistične Evrope bez sumnje bi morao da učni stepenovanje svoje teorije zadocnelosti, jer je tamo nacionalna svest bila jš više rascepkana u pokrajinske i socijalne posebnosti. „Nauka o karakterima2, ili karakterologija kako je ponegde nazivaju je u povoju postojala još kod antičkih naroda. Tada se postavljalo pitanje zašto različiti narodi imaju posebne mentalitete. U eseju „O nacionalnom karakteru“ Dejvid Hjum je posebne nacionalne tipove vezao za stepen političkog progresa i borbe koje su proizvele unutrašnje stapanje mozaika raznih pokrajinskih tipova. Početkom ovoga veka je Gistav Le Bon pisao da u Francuskoj još nije pobedio jedinstven nacionalni tip i da postoje samo pokrajinski. Sedam različitih etničkih skupina u Italiji još nisu bile pretopljene u jedinstvenu naciju, a današnja unutrašnja previranja nisu svedočanstvo da je takvo jedinstvo ikada i ostvareno.
Iako je ovaj proces unutrašnjeg nivelisanja razlika kod Srba najviše odmakao u celoj Jugoističnoj Evropi, sem Grka i Mađara, još nema jednog jedinstvenog nacionalnog mentaliteta u vreme kad se otvara Istočna kriza 1875. Ne samo da u socijalnom i duhovnom pogledu nisu ujednačeni srpski delovi Bosne, Srbije i Hercegovine, nego ni u samoj Srbiji unutrašnje granice nisu pobrisane. U opisu zemlje, naroda i države u Srbiji 1887. Vladimir Karić je pisao da se šumadijsko stanovništvo protivi unutrašnjem „ujedinjavanju i veoma se snažno naginje slobodnome, ličnom i predeonom (pokrajinskom) razviću. Otuda se u celom narodnom životu pokazuje tako bogata i šarena raznolikost u mišljenju, osećanju i nakonostima, u nošnji, u govoru, melodijama, igrama i u načinu življenja“. Razlikuju se Torlaci od Šumadinaca, Moravci od Mačvana, a u vertikalnom pogledu stanovništvo gradova, kao i van njih zemljoradnici od stočara. Kod susednih Hrvata je stanje bilo daleko nepovoljnije. Hrvatski sabor je još 1861. jezik nazivao sa nekoliko različitih nacionalnih identiteta, meštu kojima i jugoslovenskim. Proslava dana zrinskog i Nrankopana kao nacionalnog praznika je počela tek 1867, ali je još 1871. tom prilikom Zagreb video samo četiri istaknute zastave. Tada se iz Slavonske Požege restura jedan list koji je sebi postavio zadatak da „slavonsku naciju“ brani od postepenog kroatizovanja. U Dalmaciji je i kod katoličkog gradskog stanovništva jača srpska, nego hrvatska nacionalna svest.
Ne zna se tačno koliki je 1875. bio ukupan broj srpskog naroda, niti su jasne geografske granice koje omeđuju njegov etnički prostor. U previranjima neposredno nakon Berlinskog kongernja celo seljačko stanovništvo zapadne Bugarske želi da se uključi u srpsku državu, dok stanovnici gradova – uključujući tu i neke koji su tada ušli u sastav srpske države – više ceni bugarsko opredeljenje. U slučaju plebiscita ta bi se razlika osećala u srpsku korist u omeru oko 90 prema 10. Tolika je u najboljim slučajevima razlika između seoskog i gradskog sveta.
Za prelaz elitnog tipa nacionalnog pokreta u masovni tip potrebne su određene pretpostavke u ranijem istorijskom razvoju društva i njegove kulture. masovni tip nacionalizma ne poznaju nepismeni narodi i to je tekovina onih etničkih zajednica gde su proizvodi štamparske mašine počeli da osvajaju nepismena sela. Za ovu metamorfozu je na prvom mestu potrebno da se izvrši „čitačka revolucija“. Tako su taj proces nazvali nemačiki naučnici kada su time obeležili činjenicu da je u prelazu na masovni tip nacionalnog pokreta kod njih 1871. jedna trećina naroda čitala novine i literaturu. U to vreme je celi Balkan utonuo u nepismenost. Grci su u prednosti pred svima prema broju objavljenih knjiga. Kod Srba se iza 1864. standardizuje jezik i konačno usvaja jedinstvena azbuka. Na hrvatskom etničkom prostoru još se tada upotrebljava sedam različitih normi, a ime jezika će ostati nepoznato za srećnije decenije u budućnosti. Pored procenta pismenog naroda, za masovni tip nacionalnog pokreta je potrebno da je pobedio princip opšteg biračkog prava. U Srbiji procenat birača iza ustavnih reformi 1903 – 1905. se penje do 70%, a u Hrvatskoj samo 3,5%. Formula masovnog nacionalizma glasi: trećina pismenog naroda + opšte biračko pravo = masovni tip nacionalizma.
Da bi se odgovorilo na pitanje u kakvom se stanju nalazila nacionalna svest srpskog naroda 1875, treba poznavati prirodu istorijskih procesa i njegovu socijalnu dinamiku u celoj Evropi. U stanju njene opšte nerazvijenosti kod svih evropskih naroda, sem engleskog, ona je kod Srba bila na nižem istorijskom stepenu nego kod Grka i Mađara, a znatno više nego kod susednih Bugara, Hrvata i Rumuna. Muslimansko stanovništvo turske, albanske i bosanske zajednice je daleko iza sviju. Tu su svi procesi kasnili za nekoliko decenija i razmahuju se iz 1945. Još je daleko vreme kada će i u islamskim zemljama početi proces nacionalnog separatizma od zajedničke matice, koju vodi turski sultan. Iako sama turska prestonica nema tada jasnu muslimansku većinu, ona je središte celog islamskog sveta, sem šiita. francuski istoričar Žuanen veli 1839. da muslimani Istambul nazivaju Islambol – „grad islamizma“, ili kao Ummuddunia – majkom celog sveta. Upravo će u vreme Velike istočne krize 1875 – 1878. doći do talasa verskog fanatizovanja muslimanskog stanovništva u balkanskim pokrajinama carstva. Temelji panislamskog pokretu su udareni upravo u vreme Berlinskog kongresa 1878, kao pokušaj da se otpor evropskim silama i duhu modernizovanja društva po njihovom modelu prebaci na donje slojeve stanovništva i na taj način ratereti središnja sultanova vlast od međunarodne odgovornosti.
Vrlo je značajan izveštaj austrijskog izaslanika Alfreda Boića o stanju nacionalne svesti u Slavoniji i Bosni 20. marta 1876: uticaj zagrebačke štampe se oseća do Slavonskog Broda, „ali je odatle dalje i kod katolika i kod istočnjaka merodavna srpska ideja. Dok se u Banskoj ili Gradiškoj regimenti obrazovani slojevi naroda opredeljuju po religiji za srpske ili hravatske simpatije, počevši od Broda dalje, svi se ujedinjavaju u ubeđenju da je srpski elemenat pozvan da jadanput ujedini sve Slovene. Srpski pokret ima daleko više uticaja nego hrvatski. Iz toga je jasno da i turski i austrijski Sloveni grčkoistočne veroispovesti poseduju nacionalnu samosvest, žilavost i snagu karaktera u daleko većoj meri nego njihova katolička plemenska braća… Simpatije bosanskih izbeglica koji su izrada grčkoistočne vere pripadaju isključivo srpstvu. O Hrvatskoj i hrvatstvu imaju sasvim malo, ili nikakvog, pojma. Ovde moram da primetim da kada je o simpatijama za Srbiju reč to bezuslovno ne znači Kneževina Srbija, nego nacionalna srpska zajednička pripadnost. na bezbroj primera sam se mogao osvedočiti kakvu živahnu zahvalnosti naklonost pokazuju begunci prema našoj državi, pa bi se sa izvesnošću moglo prihvatiti da bi oni bili verni i odani podanici našega uzvišeno monarha i postali privlačna tačka za slovene koji graniče sa Bosnom“. Uticaj Srbije je moralne prirode.
Po rasporedu stanovništva se vidi gde je bio glavni srpski nacionalni interes. U matičnoj kneževini Srbiji pred izbijanje krize 1875. je živelo 1.358.000 stanovnika. U Bosni i Hercegovini je od ukupno 1.125.000 u 1869. 42% otpadalo na pravoslavni narod. U Hrvatskoj i Slavoniji je 1880. bilo 497.000 srpskih duša, a od 415.000 Dalmatinaca 1857. na Srbe se odnosei 17%. Prema svim računima broj srpskog naroda izvan njegove dve nezavisne kneževine je bio najviši u bosni i Hercegovini i bivšoj Vojnoj Granici. Broj pravoslavnog naroda u Bosni i Hercegovini je u vreme Prvog srpskog ustanka 1804. bio priblično jednak, ako ne i viši, kao u pobunjenom Beogradskom pašaluku. Od kraja revolucije 1815. počinje tiho pomeranje srpskog stanovništva prema svojoj državnoj matici. Od 1860. se naročito zapaža da se smanjuje broj pravoslavnih stanovnika bosanskog dela Podrinja, tako da je srpska vlada morala preduzimati mere da taj odliv smanji i onemogući potpunu izmenu etničke strukture te značajne oblasti na srpsku štetu. Od preseljenja muslimanskog stanovništva iz srpskih gradova nakon 1867. proces srpskog nazadovanja u oblastima zapadno od reke Drine i bosanskoj Posavini se ubrzano smanjuje. Austrijska diplomatija je, još pre zauzimanja Bosne i Hercegovine (1872), nastojala da turske vlasti počnu sistematski da naseljavaju to područje katoličkim i muslimanskim narodom. Od okupacije 1878. to će postati jedna od istorijskih misija habzburške politike u Jugoističnoj Evropi. Priroda istorijskog razvoja srpskog naroda do 1875. je upućivala da se ujedninjenje srpskog naroda u turskim pokrajinama sa dve matične države smatra osnovom srpskog nacionalnog pitanja.
Ova je okolnost bila u oštroj suprotnosti sa prirodom razvoja srpske nacionalne ideologije. Kod svih evropskih naroda, politička ideologija jednog naroda se razvija u kulturnim ustanovama i političkim tajnim organizacijama. Nakon revolucije 1848. se pokazivala tendencija da se političke konspiracije polako gase i ustupaju mesto javnoj delatnosti političkih stranaka i kulturnih ustanova, kao što su nacionalna žurnalizam i književnost. Iako je intelegencija poreklom iz Vojvodine u Kneževini Srbiji nakon 1839. počela da ustupa mesto onoj koja je stvarana u šumadijskim školama i stranim univerzitetima, još uvek je njena osnova bila izvan turskih pokrajina. U Bosni i Hercegovini se pod srpskim narodom uglavnom računaju seljaci. Još 1848. je na tom području bilo samo 10% gradskog stanovništva, a u tome procentu gradsko srpsko stanovništvo ne sačinjava više od 2% duša. Računalo se da je 1869. u Bosni i Hercegovini bilo samo 30 školskih obrazovnih sveštenika (2 grčke vladike, 3 arhimandrita i 25 parohijskih sveštenika i kaluđera). Ipak se računa da je 1878. bilo 437 parohija sa 470 sveštenika i 54 kaluđera. Zajedno sa Raškom oblasti (1865) nije bilo više od 48 pravoslavnih crkava, iako su to bile glavne duhovne i kulturne ustanove relativno najbrojnijeg naroda. Ova razlika između obrazovnih sveštenika i sveštenika uopšte je došla zbog toga što je većina sveštenstva regrutovana iz reda malo pismenijih seljaka, koji su poznavali pravoslavni kalendar, običaje pri krštenju, venčanju i smrti i određeni deo glavnih molitava.
Osnovna posledica ovakvog razvoja stvari je ostala činjenica da su nezavisne srpske države, Srbija i Crna Gora, bile osnovni instrument u srpskoj nacionalnoj politici. Pokušaji da se razviju nezavisni nacionalni pokreti izvan zvanične državne politike podigli su Ujedinjenu omladinu srpsku, kao glavnu duhovnu snagu. Politika kneza Mihaila na sporazumevanju sa mađarima i Hrvatima oko rešavanja pittanja Bosne su odredili da je i životni vek Ujedinjene omladine srpske bio protegnut do kneževe smrti 1868. Delatnost Družine za ujedinjenje srpsko (1871) i nakon toga vremena je smatrana legitimnim produžetkom delatnosti Omladine, ali je njen učinak u pripremanju Istočne krize 1875. imao značaja samo u tome što je iz toga reda izronio lanac istaknutih nacionalnih radnika, bez ikakve nacionalne organizacije. Pravoslavne crkve se na turskoj strani počinju da izgrađuju tek posle otvaranja ove istočne krize, ali su od 1876. samo dva grada dobila katedralne hramove. Jedina institucija preko koje je srpski narod mogao da vodi neku svoju javnu delatnost na turskom području su bile drkveno-školske opštine. One su uglavnom vezane za znatnije gradove. od 1874. vlasti su i njih zabranile, jer su podozrevale da su one postale neke vrste tajnih komiteta za pripremanje srpske nacionalne pobune.
Pored srpske države, srpsko nacionalno pitanje ima u tajnim organizacijama srpskim još jednu polugu na raspolaganju. Ona je uglavnom vezana za delatnost vlade Kneževine Srbije, dok je crnogorski knez takav posao obavljao preko seoskih glavara. Pokušaj da se Družina za oslobođenje i ujedinjenje srpsko 1871. zasnuje na Cetinju dao je samo neznatne koristi i otkrio da takva smena od srbijanske na crnogorsku državu osnovu istorijske nije bila moguća. Nije čudo da je istorijska nauka vrlo oskudno obradila prirodu i delatnost ovih srpskih tajnih organizacija, a inostrana istoriografija jedva da je na njih obraćala pažnju. Srpski nacionalni radnik je uglavnom bio plaćeni srpski državni agent. Pokušaj da se sa Ujedinjenom omladinom srpskom učini istorijska zamena i da umesto države, slobodno društveo preuzme brigu oko svog oslobođenja nije istorijski uspeo. Jovan Skerlić je za Ujedinjenu omladinu dao istorijsku ocenu da su „ti ljudi reči uzimali za dela, držali da hteti znači moći, i ako deca pružali ruke da uhvate mesec“.
Srpske tajne organizacije na turskom, a delom i habzburškom prostoru u nekim kraćim razdobljima su postojale od kneza Miloša Obrenovića. Do 1849. se vrše radilo o slabo povezanim pojedincima, a od toga vremena postoje pokušaji da se stvori neki konspirativni sistem balkanskih razmera. Nakon otkrića austrijske vlade 1851. da se te organizacije povezane sa nekim revolucionarnim središtem u Parizu, one se privremeno i naglo gase, a obnavljaju se u znatnijim okvirima iza dinastičke promene 1858. njihov zlatni vek je u vreme vlade kneza Mihaila do 1868. Nakon poreza u Krimskom ratu 1856, Rusija je bila zainteresovana za ovaj tajni rad. Sasvim verovatno da se njena diplomatija pored istorijom ne može opravdati da nije imala odveć radišnih prostoriju u smrti kneza Mihaila. U pismima koje je ruska vlada slala Regentstvu nakon njegove smrti 1868. se jasno nagoveštava da je ruski car bio nezadovoljan što je srpski knez pokušavao da, bez znanja cara i u saradnji sa mađarskim vođstvom, rešava pitanja oslobođenja bosne. Regentstvo je obnovilo tajne organizacije na turskom području, ali sve vesti upućuju da one nisu uspele da se održe u životu do vremena izbijanja seljačkih ustanaka 1875. Krajem prethodne godine su svi glavni radnici u ovim organizacijama (Ljubibratić, Petranović, Bogdanović) punili svoje hartije žalopojkama da su od srpske vlade napušteni. U ime srpskih vlasti je Marinović 27. novembra 1874. rekao Ljubibratiću da „Srbija ne može biti stožer srpstva. Srbija ne može biti utočište tih revolucionarnih poslova“.
Niko ne poriče da je u pozadini ovog političkog sloma sistema koji je trebalo da pripremi srpsku nacionalnu revoluciju bilo pitanje odnosa srpske vlade i ruskog cara. Svesno se stajalo na stanovištu da oslobođenje srpskog naroda u Turskoj vodi ruski car i da bez njegovog znanja i odobrenja ništa ne treba ni preduzimati. Sve su evropske nacije u DžIDž i delom DžDž veka imale svoje nacionalne konspiracije. One su zavisile od stepena razvijenosti društva, pa zapadna Evropa beleži ranije datume njihovog nastojanja od zemalja na istoku. Srpske se nacionalne konspiracije razlikuju od svih evropskih po tome što su one jedine bile sistemi iza kojih nije stajala nacionalna intelegencija i buržoazija, kao i po tome što one nemaju osnovu u tajnim slobodnozidarskim ložama. Jedino je grčka Heterija, sa članstvom u svim mestima gde je živeo grčki narod nakon 1818, odgovarao ovim pravilima. Sve su te tajne zavere imale brojno članstvo. Smatra se da su italijanski karbonari iza 1815. imali članstvo (po jednom računu) preko 800.000 ljudi, na oko 15 miliona stanovnika. U Napuljskoj kraljevini su one obuhvatale 4% stanovništva. Profil srpskog tajnog agenta se vidi iz „Spomenice i prošenija Steve Bogdanovića“, kada je pod starost odlučio da od srpskog kneza zatraži zaslužnu penziju. Tu je molbu otkrio i objavio Radoš Ljušić. bio je hrabar ovek sa mnogo poverljivih i javnih veza sa vodećim turskim funkcionerima u Bosni, kao i stranih konzula i putnika. Sem skupljanja dragocenih informacija, nekog drugo rada na primanju nacionalnog ustanka se u njegovim zaslugama ne može ustanoviti. Politička paraliza je bitno obeležje ove revolucionarne radnje i ta boljka dolazi zbog socijalne neuhranjenosti organizma koji su trebale preporoditi.
Te su tajne organizacije trebale da budu tela ije članstvo popunjava mladi i intelektualni naraštaj gradskog sveta, u jednom narodu koji gradskog sveta nije imao. Gradsko stanovništvo u urbanim bosanskim naseljima uz zapadnu i sverenu granicu, gde su trgovačka naselja najviše raspoređena, ne iznose više od tri hiljade ljudi 1875. Jdino Banjaluka ima oko 20.000 duša. Najviše što su srpski trgovci mogli da urade, bile su političke aferte u Gradišci i nekim drugim mestima 1872. One su bile vezane za onaj deo srpskog radskog sveta koji je iskoristio turski administrativni sistem, da kroz njega počne da otvara srpsko nacionalno pitanje. Nakond onošea Vilajetskog zakona i eformi koje od 1864. preduzima madhat-paša, u svim znatnijim mestima se stvaraju lokalni administrativni saveti, „medžlisi“. Sa muslimanske strane njih popunjavaju lokalne ajani. Definiciju ajana, kao lokalne islamske elite je dao pomenuti francuski istoričar Žuanen: „Ajani („notabili“ na italijanskom), ili is-erleri („agenti“) su vrsta municipalnih zvaničnih koje izabiraju prvaci iz dotične pokrajine i koje potvrđuju Porta. Oni pomažu paši u administrativnim pitanjima“. Od Vilajetskog zakona se u lokalnim medžlisima muslimanskim ajanim priključuju i spski trgovci. Trebalo bi na ovom mestu ispraviti stanovište srpske istrijske nauke da su hrišćani u ovakvim lokalnim turskim medžlisima imali zadatak da samo turskim ajanima dodaju čubuk. Sasvim verovatno da im je takva namena bila zvanično i određena kda su oni zamišljeni. žalbe srpskih trgovaca iz Gradiške i Banjaluke 1872 su bili prvi glasan zov srpskog naroda Evropi koji nije dolazio sa srpskog sela. Celo ranije dozivanje je bila buka pobunjenih seljaka. Ove su žalbe dobile međunarodni značaj. Medžlisi su obigledno bili prva političa kolevka srpske nacionalne politike u turskoj državi. pored crkveno-škosle opštine, koju je Stojan Ovaković na kasnijem makedonskom i bosanskom primeru, naziva državom u državi naroda koji svoje države nije imao, medžlis je do određenog stepena postojao i dodatna ustanova kroz koju srpski nacionalni zahtevi progovaraju iza 1872.
Postojao je očigledan nesklad između političkih planova srpske tajne konspiracije i revolucija na turskoj trani. Sve su srpske pobune u postojanom lancu od 1805. imale seljački karakter. Veliki ustanak koji se pogrešno pripisuje njegovom jednovremenom vođi Luki Vukaloviću od 1852. do 1862. je bio istorijski uvertira Ustočne krize 1875. do 1878. Istraživanja Dušana Berića o tom desetogodišnjem ustanku su pokazala da se on malo razlikovao od potonje velike pobune 1875. Bio je uže vezan samo za Hercegovinu i deo Bosne, a i glavni uzrok je izvirao iz nesporazuma oko uspostavljanja novih društvenih odnosa na selu, u vreme kada su 1851. definitivno ukinute spahije i zemlja trebala da bude oslobođena starog timarskog vlastelina. Umesto oslobođenja, agrernih zakon nakon 1858. je stvorio novo feudalno plemstvo na privatnoj, a ne na ranijoj državnoj, osnovi. Ustanici 1875. su kao glavni socijalni povod imali poresko opterećenje desetinom koju je nametnula prezadužena država. I pre toga vremena se dešavala ista stvar – kad god su se srpski seljaci hvatali svojih kuka i motika, srpski politički agent je dremao u svojim političkim konspiracijama zavejan socijalnim i političkim nesporazumima sa svojom poljoprivrednom braćom.
Ideja o srpskoj naciji toga vremena, u vreme nepotpune zrelosti nacionalne svesti i prisustva pokrajinskih mentaliteta, rzapeta je između demokratije i despotizma. Demokratski duh je od prosvetiteljskih vremena polazio od toga da je nacija zajednica istovetnog jezika. Despotske države su uvek nastojale da nacionalni identitet, od koga zavisi suverenitet u državi, vežu za religiju ili pokrajine. Bez sumnje da verski i regionalni identiteti postoje, pa je to i razlog da autoritarna država odozgo pokušava da tu realnost eksploatiše. U turskoj državi je bio očuvan duh podele po islamskom „Milet sistemu“, po kome su samo oni narodi koji imaju priznatu crkvu u sultanovom carstvu imali i priznatu narodnost. Red priznatih narodnosti je samo u katoličkom slučaju odudarao od poretka kako je zvanično od prorokovog vremena bio postepeno uspostavljan: islamski narod, romejski narod, jehudi narod, katolički narod. Za razliku od Bosne, u predelima jugoistočne Srbije koji će tek 1878. biti oslobođeni, činjenice odgovaraju ovim prioritetima. U ratu 1876. su u Nišu stvorili jedan jevrejski dobrovoljački odred na turskoj strani. U isto vreme su u Bosni nastojali da okupe katolike u jednu dobrovoljačku „Latinsku legiju“. Još 1853. izvanredni emisar u Bosni Kiamil-paša je izdao naređenje da se zabranjuju drukčija nacionalna imena nego je propisivao „Milet sistem“. Tako je zabranjeno srpsko ime, a i katoličko je trebalo zameniti sa postojećim latinskim. Hrvatski nacionalni identitet ne postoji. Tek će od 1878. polako napredovati, ali do 1918. nije pobedio. Narod se svuda deli na Srbe, latine i Turke. Ruski putopisac Aleksandar F. Giljfreding na putu kroz bosanska sela 1857. uvek nailazi samo na ova imena. Par godina potom se čudio Eugenu K vaterniku koji je mislio da se hrvatski narod proteže do reke Neretve, a nešto kasnije do Drine, jer hrvatskog identiteta uopšte nema. To je ustanovio i hrvatski istoričar Klajić, kao i svi koji su pisali o nacionalnom sastavu stanovništva. Austrijski istoričar Karl Fon Saks je 1909. poricao srpsko nacionalno pravo na Bosnu i Hercegovinu činjenicom da se tamo narod deli na Srbe, Latine i Turke. Sve do 1945. su etnički nazivi mesta zadržali ovakve verske oznake. Iako je 1868. turska vlada proglasila da je zvanična nacionalnost svih stanovnika carstva Osmanlije, taj je unitarni novitet teško nalazio puta čak i u muslimanskoj narodnoj duši. Turski identitet se skorio od vekovne postojanosti.
Pored turske vlasti, sve su evropske velike sile nastojale da iskoriste ovu versku podelu, koja je bila jača od srpske zajedničke etničke podloge. Kad se pobroje slučajevi identifikovanja koje pominju ruski konzularni izveštaji iz Bosne 1856. do 1877, vidi se da se slovenskom i pravoslavnom identitetu daje prednost pred srpskim, iako je to jedini naziv koji nije u upotrebi među stanovništvom. Slabije od toga je istražen interes katoličke crkve za donošenje odluke o okupaciji 1875. Vođa nemačkih katolika Vindhorst je u Rajhstagu kritikovao Bizmarkovu izjavu da za Nemačku blakanske palanke ne vrede ni dobrih kostiju jednog pomeranskog vojnika: „Ne nalazim da je interes Nemačke u ovom konfliktu toliko mali kako nam se kaže … Po mom mišljenju u ovom se istočnom pitanju radi o svim posledicama za budućnost – koji će od dva elementa, germanski ili slovenski, morati da dominira u svetu. Treba da nemački interes obuhvatimo u njegovoj sveukupnosti“. Dobio je opšti aplauz. Kad je posle 1878. počela kolonizacija katoličkih seljaka u pokrajinama, kod Banjaluke je jedno novo naselje nazvano Vindhorst (Topola). Na bečkom dvoru su se iznenadili kad je prvi moderni popis stanovništva pokazao da katolici sačinjavju oko 20% naroda i da nemaju nacionalnog identiteta. Vatikan je 1875. prisilio mlade bosanske fratre da napuste granicu na Savi i odu na sever. Ideja o kolonizaciji dolazi iz nemačkog katoličkog pokreta, a ne sa carskog dvora samo.
U svakom slučaju, muslimanske narodne zajednice na balkanskom prostoru su znatno konzervativnije od sultanovih reformatorskih činovnika u državnoj prestonici. U vreme cvetanja mladoturskog pokreta, ili njegovih prvih klijanja iza 1856, staroturski mentalitet kod muslimanskih stanovnika na Balkanu je bilo njihovo glavno političko obeležje.
U jugoslovenskoj inteligenciji doba Istočne krize 1875-1878, samo su ideolozi Stranke hrvatskog historijskog prava drže ubeđenja da jezik nije osnova nacionalnog identifikovanja, nego superiorna vladajuća rasa koja je u ranom srednjem veku počela da stvara južnoslovenske narode. Ante Starčević će upravo do 1876. izgraditi svoje teorije da je muslimansko plemstvo predstavljalo najčistiji ostatak hrvatskog naroda, jer je jedino ono očuvalo itorijski kontinuitet od srednjeg veka i nije se mešalo sa drugim narodom. I on je zaboravljao da islamsko plemstvo nije nasledno, niti se institucija naslednog plemstva uopšte priznaje u islamskoj religiji i šerijatskom pravu.
Ovo je bio ipak samo delimični razlog da su srpske tajne organizacije, koje sa više ili manje sistema od 1849. pripremaju srpsku nacionalnu revoluciju, polaze od toga da u te pripreme treba privući i bosanske muslimane. Zaista je bilo dosta primera da je znatan broj begovskih porodica bio uključen u red saradnika Ilije Garašanina i drugih vođa srpske nacionalne konspiracije. Nevolja je bila u tome što je bilo daleko više primera da se nijedna od tih porodica nije latila oružja da se priključi srpskom oslobođenju, nego je svojski bila na suprotnoj strani.
U svim dokumentima koji se odnose na srpske tajne organizacije se polazilo od toga da muslimanskim agama i begovima treba garantovati njihove feudalne zemljoposede. Jedan od vođa tih tajnih organizacija, a i jedino ime međunarodnog ugleda među njima, Mićo Ljubibratić je u više navrata isticao da se bosanskim begovima garantovalo očuvanje feudalnih poseda. On je 1875. pisao da se „misao izmirenja među hrišćanima i Turcima bosanskohercegovačkim gajila u Biogradu od 1848. godine, ali je Ljubibratićem živo pokrenuta 1866. godine. Tada odlazeći iz Biograda u Ercegovinu on je uveravao u mogućnost toga izmirenja prvog ministra Iliju Garašanina, koji mu preporuči da na tome živo radi dodajući da će Srbija pristati na svaku moguću koncesiju u tome pogledu, i dati turskim stanovnicima sva jemstva“. U poseti Beogradu su neki nikšićki begovi 1869. tražili da im srpski knez „ujemči imanje i da smo serbez Bogu se moliti po našem zakonu“. Kada ulaze u rat protiv Turske 1876, srpske vojskovođe Zah i Alimpić šalju proglase stanovništvu na turskoj strani. „Ustajte svi i pravoslavni i katolici i muhamedovci, ustajte, da se kao složna i srećna braća oslobodimo, pa da zajednički i bratski skložno živimo braneći i poštujući jedan drugome porodicu, imanje i veru“. Na isti je način i srpski knez u svom ratnom proglasu muslimanima garantovao imovinu. „Naš pokret je čisto narodni. On mora zatvoriti svoje redove svima elementima socijalnog prevrata i verozakonskog fanatizma. Mi ne nosimo sobom prevrat, vatru i opustošenje, no pravdu, red i bezbednost“.
Tu je odgovor na pitanje zašto srpske tajne organizacije za pripremanje nacionalne revolucije nisu uspevale. Trgovački karakter srpske buržoazije je ispoljavao isti mentalitet, kao što se mogao videti kod svake druge evropske buržoazije takvog tipa. Industrijalci sanjaju o novom i drukčijem svetu, trgovci u starom svetu posreduju između sviju. Švajcarski putopisac Viliam Rej na putu Dunavom od Budimpešte do Istambula ove trgovce identifikuje kao „Levantice“, a misli da ih svet tako sam naziva. Oni su jedna etnička mešavina Grka, Cincara, Srba, Jermena i u mađarskom slučaju Jevreja. U vreme Istočne krize obaveštava se srpska vlada sa severne bosanske granice da nacionalni rad ne napreduje jer ga trgovci vode. Oni ne pokazuju nacionalnog poleta kao „prost narod koji je pokazao i rodoljubija i osjećanja i pojma za slobodu i za sav srbsko narodni živalj“, dok su trgovci ostajali za to hladni. Tako se veli u jednom izveštaju malo poznatog Mitra Cenića od 27. juna 1876. Treba smatrati izuzetkom one izveštaje u kojima bi se pominjalo da srpski nacionalni radnici muslimanskim begovima nisu u vreme istočne krize garantovali njihove posede. Pored racionalizma i demokratske filozofije, koja je učila da vera ne deli naciju, ovo treba pripisati i instrukcijama ruske diplomatije. Barem su u vreme nakon smrti kneza Mihaila 1868, srpske organizacije za ustanak bile pod uticajem ambasadora u Carigradu Nikolaja P.Ignjatijeva. On je u više navrata slao instrukcije da muslimane treba pridobijati za nacioni rad. Kao većina obrazovnih Rusa, ni on nije uspevao da svoja liberalna predubeđenja podredi ukrajinskoj i srpskoj realnosti, koja ih je potirala.
Ostaje istorijska istina koju je 1833. formulisao Lepold Ranke u malom delu „Velike sile“ da „meru nezavisnosti jedne države određuje njen položaj u svetu. Zbog toga joj se nameće nužnost da sve unutrašnje odnose podredi cilju i tako se održi. To je njen vrhovni zakon“. Možda je tragično okončanje Istočne krize 1878. za srpski narod došlo upravo iz činjenice da srpska vodeća elita ovo tad nije shvatila. Ni dve srpske države ne slede politiku nezavisnosti i spajanja u jednu zajednicu, iznad dinastičkog rivalstva. Ideje „Družine za ujedinjenje i oslobođenje srpsko“ iz 1871. da pomiri dve srpske dinastije, nisu u potonjoj svesti ostavile nikakvog uračunljivog traga.
Nakon smrti kneza Mihaila 1868, srpska vlada se ne drži ideja iz prve srpske nacionalne doktrine u „Načertaniju“ Ilije Garašanina 1844. Ona ne vodi politiku pažljivog izbegavanja austrijskog i ruskog tutorstva. Umesto toga, srpska se nacionalna doktrina posle 1868. crpi iz slavjanofilske „Poslanice Srbima iz Moskve“ 180. Ruski su slavjanofili sastavili ovaj nacrt srpske nacionalne doktrine u potpuno suprotnom smeru od onoga što je postojalo u „Načertaniju“ 1844. Oni su bili pod utiskom jednog nacrta srpskog nacionalnog programa koji je u Lajpcigu, uz pokroviteljstvo kneza Mihaila i Vuka Karadžića, sastavio bivši hrvatski Ilirac Imbre Ignjatijević Tkalac 1853. Izričito je rečeno da, pored Rusije, južnoslovenske narode može osloboditi još jedino Srbija, a na kraju teksta je rečeno da bi ruska pomoć u tome imala negativne posledice. Za celo vreme vlade od 1860. do ubistva iz zasede 1868, knez Mihailo je optuživan od ruske diplomatije da vodi politiku bez saglasnosti sa ruskim carem i bez poštovanja njegovog prioriteta u tome. Pre nego su u Lajpcigu objavili ovu poslanicu 1860, ruski su je slavjanofili bili doneli u Beograd u rukopisu i zatražili o njoj mišljenje nekih srpskih istaknutih lica. Jovan Ristić i nejasna grupa srpskih liberala je dala saglasnost na ovu poslanicu, pa se ona može smatrati i srpskim programom za to vreme, iako su ga pripremili, pisali, objavili i uveli u život samo ruski slavjanofili. Oni su polazili od toga da srpski narod ne treba da zahteva svoje nacionalno oslobođenje zajedno sa zapadnim delom Južnih Slovena. To će ih katoličko savezništvo odvesti od pravoslavne zajednice na istoku pod vođstvom Rusije. Njihovo kopiranje parlamentarne demokratije iz zapadnoevropskih, katoličkih i protestantskih, zemalja nije pravi slovenski put demokratije. Njen model se može tražiti samo u slovenskim izvorima i srpskoj tradiciji narodnih skupština iz ranijih vremena, koje nisu stvarane po uzoru na zapadno-evropske parlamente. Pokušaj da slavjanofili pomognu svojoj srpskoj braći da u Beogradu, uz jednu štampariju dovezenu iz Rusije, izdaju list „Skupštinu“, naterao je kneza Mihaila da ih počne goniti.
……………………………………………. kraj prvog dela………………………………………………..
Bratstvo, časopis društva “ Sveti Sava „, Beograd, 1997. godina
