Prostori srednje i jugoistočne Evrope su u Novom veku, a naročito od XVII stoleća mesta susreta različitih kultura: vizantijske, orijentalno – turske, zapadnoevropske i ruske. Samo ono prožimanje i susretanje etnokultura, koje je praćeno razumevanjem i pozitivnim uticajima kultura jednih na druge, proizvodi opštečovečanske kulturne sedimente i dovodi do toga da te kulture ne žive jedna pored druge, nego jedna sa drugom.
Tek multikulturalnost koja je samostvorena dugogodišnjim kulturnim vezama, a ne ona koja se državno-političkim pritiscima i apstraktnom idejom natura određenim narodima, jeste pretpostavka za ukidanje kulturne samodovoljnosti i samogetoizacije. Učenje od drugih i o drugima nam pomaže da se bolje prepoznamo i da sebe vidimo u drugima, jer sami ne možemo opstojati. Jedino se kroz različitost, a nikako kroz uniformnost i jednoobraznost, razvija samobitnost i održava vitalnost jedne kulture.
Za južnoslovenske prostore i za naš narod – srpski, od naročitog značaja su kako vizantijsko-pravoslavno nasleđe tako i uticaji racionalističko-prosvećenog zapada, pre svega u literaturi, filosofiji i arhitekturi. Dodiri našeg naroda sa Zapadom bili su najizraženiji na prostorima Podunavlja i Vojvodine, gde su se susretale mnogobrojne kulture i narodi, pa tako i susret srpskog i slovačkog naroda.
Od kraja XVII pa do prve polovine XX veka više od 2.500 srpskih kulturnih poslenika i stvaralaca: pisaca, filosofa, prosvetitelja i naučnika školovalo se u Bratislavi, Košicama, Kežmarku, Modri i drugim slovačkim mestima. To nam govori da je veliki broj naših učenih ljudi obrazovanje stekao ne samo u Beču, Budimpešti ili na nemačkim univerzitetima, već i u Slovačkoj.Ta činjenica je često previđana, a na nju je svojim predanim književno-naučnim radom, pre svih, najbolje ukazivao naš književnik i publicista Risto Kovijanić, i to duže od pedeset godina, tačnije rečeno skoro sedamdeset, od 1927. do 1990. godine.
Iz Kovijanićevih radova možemo mnogo toga saznati o školovanju i radu Dositeja Obradovića, Vuka Karadžića, Branka Radičevića, J.J. Zmaja, Pavla Popovića, Joakima Vujića, Svetozara Miletića i drugih srpskih prosvetitelja i romantičara, te o uticajima Jana Kolara, Pavela Jozefa Šafarika, Ljudevita Štura i drugih slovačkih pisaca, filosofa i prosvetitelja na srpsku kulturu i južnoslovensku ideju saglasja i razumevanja, pre svega među slovenskim narodima, kako kroz nacionalne preporode, tako i kroz ideje o panslovenstvu, austroslovenstvu ili “slovenskoj uzajamnosti“ Jana Kolara.
Ovaj rad treba da predstavi i osvetli pisca, prevodioca (sa češkog i slovačkog), publicistu i u manjoj meri pesnika Rista Kovijanića, koji je objavio više od 400 radova, od kojih su oko 230 radovi iz književno-kulturne istorije.
Kovijanić je pisao o srpsko-slovačkim književnim vezama i odnosima, narodnoj poeziji, te o mnogim, srpskim i slovačkim pisacima. Sarađivao je u slovačkim, češkim i srpskim časopisima, a pored toga učestvovao i na mnogim naučnim skupovima i sipmpozijumima posvećenim srpsko-slovačkim književnim vezama, kako u Slovačkoj tako i u našoj zemlji.
Risto Kovijanić je rođen u đurđevini, selu pored manastira Morače, 31.12. 1895. godine, a umro je 17.11. 1990. godine u Kotoru.
Ovaj rad ima nameru da pokuša osvetljavanje i neprepuštanje zaboravu čoveka i naučnika koji je sav svoj život predao, kako nauci tako i slovenofilstvu, koje je imalo oblik iskrenog prijateljstva, pa i ljubavi prema slovačkom narodu, njegovoj kulturi, ali i državi jer je Slovačku smatrao svojom “drugom otadžbinom“.
U metodološkom smislu ovaj rad ima u prvom redu monografski karakter gde će biti predstavljeni: Kovijanićev život, poreklo i školovanje, te njegova najvažnija dela koja se bave srpsko-slovačkim književnim vezama. Potom će biti reči o Kovijanićevom delu kao važnom segmentu u razvijanju ideje multikulturalnosti, te o vrednostima i značaju njegovog dela za istoriju srpske književnosti.
PLEDOAJE ZA IZUčAVANjE SRPSKO-SLOVAčKIH KNjIŽEVNIH VEZA
Nagovor za izučavanje srpsko-slovačkih književnih veza vezan je za našu ideju o potrebi uskrsnuća, obnavljanja i jačanja slovenskog zajedništva. Motivi za ovu nameru leže, kako u književno-kulturnoj sferi, tako i u savremenim globalno-političkim i geostrateškim odnosima. čitajući dela Rista Kovijanića, Jana Kmeća, Petra Milosavljevića, drugih slavista, pa i naših istoričara došli smo do zaključka da su Srbi u poslednja tri veka od svih naroda, (pa čak i od onih s kojima su skoro jedan vek živeli u zajedničkoj državi), kojima su okruženi imali najbolje odnose, kako političke tako i kulturne upravo sa Slovacima.
Živeći vekovima pod tuđinskom dominacijom – turskom i austrougarskom – Srbi i Slovaci su jedni u drugima prepoznali saveznike i prijatelje na koje se mogu osloniti u svojoj borbi za nacionalno oslobođenje, razvijanje svog narodnog jezika, autonomne kulture i izgrađivanje sopstvene države. Narodno savezništvo i kulturno-književna bliskost među našim narodima naročito je došla do izražaja u drugoj polovini osamnaestog, kroz ceo devetnaesti i do prve polovine dvadesetog veka. Slovaci su “ulazili u život Srba u Ugarskoj preko školskih i političkih veza“ – kaže Nikola Radojčić, i dodaje: “Sasvim se tačno osećalo da se Srbi smeju u poslovima, za koje još nisu imali školovanih ljudi, baš na njih najviše osloniti.“ (1)
Pre toga ti odnosi i veze su bili više spontani i pojedinačni, a posle toga bili su socrealističko-ideološki dirigovani. Posle Drugog svetskog rata i jedan i drugi narod su svoju nacionalnu samobitnost i bogatu nacionalnu kulturu potisnuli na uštrb socijalističko-komunističke ideologije koja je naturala ideju internacionalizma, a u skladu s tim i poništavanje istorije i zatomljavanje tradicije, tako da su kulturno-književne veze morale biti ideološki podobne, a time i neautentične.
Narodna tradicija, nacionalna istorija, sopstvena kultura, jezik i verovanje u budućnost su nam potrebni kao orijentiri u savremenom uniformnom i “ravnodušnom“ svetu, odnosno “dobu praznine“ kako ga naziva francuski filosof Žil Lipovecki (2), svetu koji ne priznaje pravo na različitost, da ne bismo ostali, kantovski rečeno u “samoskrivljenoj nezrelosti“, (3) i time doživeli kraj sopstvene istorije.
Savremena ideja i praksa globalizacije jesu svetski procesi pa se danas postavlja pitanje kako da se prema njima odnosi naša kultura. Ukoliko se ovaj svetski proces nekritički prihvati postoji opasnost da se poništi narodonosni subjektivitet (jezik, tradicija, vera, nacionalna književnost), bez kojeg nema stvaralaštva po meri čoveka, jer stvaralaštvo proističe iz različitosti. Kada se tome doda kulturni hegemonizam, u kojem tzv. “velike“ kulture (danas je to jedna zapadno-evropska) potpuno potiskuju tzv. “male“, ili im one služe samo kao “fusnote“, dolazimo u situaciju u kojoj se “Vavilonska kula“ ponovo gradi pred našim očima. (4)
Blisko istorijsko iskustvo (5) nas uči čemu vodi nekritičko prihvatanje jednog epohalnog pokreta – socijalizma kao svetskog procesa: potiskivanju subjektivnih moći na račun kolektiviteta, pa se posle pokazuje da on (kolektivitet) ne može sam od sebe da egzistira što dovodi do njegovog urušavanja i raspada takve zajednice. S druge strane neprihvatanje ovog procesa vodi u potpunu izolaciju, koja se prikazuje kao samoizolacija, a koja opet vodi slabljenju duhovno-kulturnog stvaralaštva, jer se bez kontakata sa drugima upada u kulturnu samodovoljnost i sumnjivo mesijanstvo.
Jedan od mogućih puteva kojim bi se rešila ova, ni malo spekulativna dilema, već naprotiv veoma stvarna opasnost za opstajanje, kako naše prošlosti, tako i neizvesne budućnosti, bi mogao biti i put “slovenske uzajamnosti“. Iako bi ovaj slovenski put mogao da liči na istorijski anahronizam i neoromantičarsku zabludu nije zgoreg napomenuti da se istorija ne završava XX vekom, niti atlantističkom kulturom. Dosadašnja istorija svedoči o smenjivanju različitih civilizacija, a slovenska još ni danas, prema Špenglerovoj periodizaciji, nije doživela svoj vrhunac.
Ideju slovenske uzajamnosti među prvima je osmislio i u delu O književnoj uzajamnosti među različitim plemenima i narečjima slovenskog naroda sistematski izložio Jan Kolar 1835. godine i stvorio “platformu legitimiteta tadašnjih preporoditeljskih stremljenja slovenskih naroda“, – kaže Jan Kmeć. (6)
Prema Kmeću, u srpskoj slavistici, ali i šire u nauci, slovenska uzajamnost se uglavnom shvata samo kao opšti pojam za zbližavanje slovenskih naroda, a ne vide se nijanse i krupne razlike koje tu postoje. Da bi se ova nedorečenost i apstraktnost izbegla, po njemu je neophodno praviti razliku između: slovenske uzajamnosti, slavizma, panslavizma ili sveslovenstva i austroslavizma.
Tim povodom Kmeć u Jugoslovensko-slovačkim slavističkim vezama daje veoma dobro objašnjenje, koje ćemo zbog preciznosti i važnosti navesti u celini: “Mada, na prvi pogled maglovita, ideja slovenske uzajamnosti iz vremena stvaranja osnova za pokrete narodnih preporoda slovenskih, a naročito manjih slovenskih naroda, bila je ipak precizno iskristalisana, izdiferencirana, definisana i formulisana kao humanistička kulturno-duhovna saradnja i nova koheziona snaga etnički srodnih slovenskih naroda, te se kao jedna posebna ideologija i uverenje o vlastitoj budućnosti naroda ne bi smela brkati sa slavizmom, slovenofilstvom, panslavizmom, austroslavizmom ili drugim posebnim vidom ispoljavanja slovenske svesti ili okupljanja slovenskih naroda. Manje (slavizam) ili jače (slovenofilstvo) ispoljavanje slovenske svesti može biti i sasvim neopredeljeno, spontano ili inokosno, bez ikakvog koncepcijskog uverenja kakvo ideja slovenske uzajamnosti treba da ima, odnosno obavezno pretpostavlja, dok okupljanje svih Slovena (panslavizam) ili okupljanje Slovena austrougarske monarhije (austroslavizam) obično pretpostavlja i društveno-političku operacionalizaciju svojih programskih načela, što ideja slovenske uzajamnosti očigledno nema, jer, ostajući samo u duhovno-kulturnoj sferi i na nivou futurističkog verovanja, pazi da ne zadire u konkretne društveno-političke prilike ili državno-pravne interese.“ (7)
S druge strane, Kolarovu ideju “slovenske uzajamnosti“ Petar Milosavljević, u knjizi Srbi i njihov jezik, vidi upravo kao ideju koja zalazi u polje političkog. “Jan Kolar je, u svom tekstu, bio prvi od značajnijih slavista koji je problemu jezika prilazio prevashodno politički a ne filološki. Dobrovski, Kopitar, Šafarik koji su razlikovali srpski (odnosno ilirski) od hrvatskog jezika činili su to na osnovu filoloških kriterija. Jan Kolar je te razlike brisao na osnovu ideala o slovenskoj uzajamnosti. Posledice tog njegovog idealizma bile su posve praktične. Jezik koji je dotle, za slavistički svet, bio samo srpski, postajao je i srpski i hrvatski.“ (8)
Kolar je tvrdio da postoje četiri slovenska naroda: Rusi, Poljaci, česi i Iliri, a u Ilire bi spadali Srbi, Hrvati, Kranjci i Bugari. Prevodilac Kolarove knjige O književnoj uzajamnosti … slavjanskog naroda (Beograd, 1845.) Dimitrije Teodorović je u svom prevodu Kolarov termin ilirski zamenjivao rečju srpski: “… Učeni i izobraženi Slavjanin drugoga reda neka se i u manja narečija i podnarečija upušta, kao, na pr. u ruskom narečiju sa maloruskim, u srbskom (kod Kolara ilirskom, prim N.K.) sa Horvatskim, Vendskim i Bugarskim,…“ (1849:8-9). Prevod Kolarovog teksta u Danici Ilirskoj (1836:29, str. 115.) glasi: “Slavjanin učenii i izobraženii na drugom stupaju stojeći neka se upušća i do podnarečjah ko na primer u ruskom narečju do maloruskog; u ilirskom do serbskog, horvatskog, kranjskog i bugarskog…“ Prema Milosavljeviću Kolar je imao nameru da objedinjavanjem, a time i smanjivanjem broja jezika poveća komunikativnost među slovenskim jezicima, kako bi se knjiga objavljena na jednom narečju mogla čitati na celom slovenskom području.
Kolarova slovenska uzajamnost i njegovo “ilirstvo“ bili su idealističko-romantičarski zasnovani, odnosno bili su “plod dobrih namera“, te ih kao takve valja i posmatrati, a iz “uzajamnosti“ valja crpiti ono što može danas biti primenjivo – jedna od tih stvari jeste i revitalizacija srpsko -slovačkih književnih veza.
Od svih nabrojanih termina odnosno idejnih ili idejno- političkih uverenja slovenska uzajamnost nam se čini najprimerenija današnjem vremenu. Naravno, današnja slovenska uzajamnost mora, u odnosu na Kolarovu, biti redefinisana. Ona treba da očuva nacionalnu samobitnost slovenskih naroda, a s druge strane da omogući približavanje slovenskih naroda jednih drugima.
Na kraju XX veka svi slovenski narodi imaju svoje države, ali ni jedna od njih nema slovensku prepoznatljivost. Od slovenskih karakteristika uglavnom imaju svoje nacionalne – slovenske jezike, ali ništa više od toga. U državno-političkom smislu su republike građana, a u duhovno-kulturnom zajednice u kojima vlada obrazac moderno-masovne kulture zapadnog tipa, tako da nemaju svoje prepoznatljivosti. Između npr. češke i Slovenije s jedne strane i Nemačke s druge, u kulturnom smislu ne postoje razlike, pa je čak, s pozicije globalizma, poželjno da se one potpuno ponište.
Danas je situacija naizgled i teža nego vek i po ranije “kad su postojale samo tri slobodne i nezavisne slovenske države, – velika Rusija, mala Srbija i malena Crna Gora“ – kaže Risto Kovijanić i dodaje: “Tuđi jezici širili su se nametanjem, a negdje i grubom silom. … U Varšavi, Budišinu, Pragu, Ljubljani i Zagrebu mnogo se govorilo njemački; u Bratislavi, Užgorodu i Novom Sadu govorilo se mnogo mađarski; u Skoplju mnogo turski, a u našim primorskim gradovima mnogo italijanski. U potčinjenim slovenskim zemljama narodni jezik je suzbijan, progonjen i gušen. Otuda je u krajevima slabijeg narodnog otpora, naročito na periferijama pojedinih narodnih cjelina, odnarođavanje bilo tada u punom jeku. Izuzev Crne Gore i novooslobođene Srbije, to se sprovodilo na cijelom slovenskom području od Baltičkog do Egejskog i od Crnog do Jadranskog mora. … Prigušiti jezik znači prigušiti narod, slomiti jezik – slomljen je narodni duh, uništiti jezik – uništen je narod.“ (9)
Time što je vezana za duhovno-kulturnu sferu “slovenska uzajamnost“, odnosno današnje slovensko zajedništvo, ima šansu da se ponovo uspostavi kao poželjan vrednosni ideal za one slovenske narode koji veruju da budućnost ne leži u zapadnoevropskoj uniformnosti, već u slovenskoj, pomalo “anarhičnoj“, različitosti koja je njena diferentia specifica. Za neke je to nedostatak, ali ako pogledamo dalje – istorija nas uči da bez divergentnosti nema opstanka, niti budućnosti.
U vreme Šafarika, Kolara, Štura, Vuka, Njegoša, ruskih i ostalih slovenskih slavista slovenska uzajamnost se ogledala u pisanju proglasa – Šafarikov Proglas Slovacima (Slovenima) iz 1817, u Vukovom sakupljanju narodnih pesama, iz 1814, izradi rečnika narodnih jezika, osnivanju nacionalnih kulturnih udruženja, studiranja u slovenskim gradovima, bliskim, čestim i jakim kulturnim vezama – materijalna pomoć, razmena knjiga i pisama itd. O vezama i uticajima Kovijanić kaže: “Pod uticajem Vukovih Srpskih narodnih pjesama, Kolar i Šafarik su, zajedno sa svojim školskim drugom Janom Benedikti-Blahoslavom, još u Bratislavi dobili ideju za skupljanje i izdavanje slovačkih narodnih pesama, čija će se prva zbirka pojaviti 1823. godine (Svetovne pesme slovačkog naroda)“. (10)
Ceo devetnaesti vek je bio ispunjen slovenskom uzajamnošću, a rezultati su bili više nego dobri: udareni su i učvršćeni temelji mnogim naučnim disciplinama i kulturno-naučnim institucijama (istoriji književnosti kod Srba – Šafarik, Matici srpskoj, slovačkoj i češkoj, akademijama nauka kod Srba, Slovaka i Hrvata, gimnazijama – Karlovačka i Novosadska, itd.).
O klasičnom primeru slovenskog prijateljstva govori nam Risto Kovijanić u tekstu U duhu Kolara, Šafarika i Štura, iz 1939. godine. Kovijanić kaže: “Najradšej ukazujeme na klasický príklad bratstva a spojenectva slávneho srbského cara Dušana a slávneho českého král’a Karola IV., ‘otca vlasti’, ktorý písal Dušanovi takto: ‘Najmilší brat! My sme vo svojej král’ovskej hodnosti blízki a ešte viac nás sbližuje náš vzájomný vznešený slovanský jazyk, … a vznešenost’ toho jedného šl’achetného jazyka z Milosti Božej ako št’astné znamenie tvorí v nas rovnake cítenie’ …“ (11)
O ideji slovenskog zajedništva danas, i potrebi međusobnog prevođenja književnih dela govorio je, još pre trideset godina Risto Kovijanić: “Slovačka je u odnosu na stanje do 1918, napravila ogromni napredak u duhovnom, materijalnom i svakom drugom pogledu. Razvili su veliku naučnu, književnu i književno prevodilačku djelatnost. Mi smo u zavidnom položaju u pogledu njihovog interesovanja za nas, za našu književnost i kulturu. Preveli su mnoga djela naših pisaca, ali mi, na žalost, izuzev Slovenaca, gotovo ništa ne prevodimo iz njihove književnosti. Na Univerzitetu Komenskog, u Akademiji, Savezu književnika i bibliotekama imaju dosta znalaca srpskohrvatskog jezika. Među njima je i grupa Slovaka iz Vojvodine: A. Siracki, bivši predsjednik Akademije, M. Topoljski, bivši rektor Univerziteta, dr Klatik i dr J. Siracki, Vrbacki, čaplovič, čajak … Aktivni su i ugledni slavisti, profesori univerziteta i naučni radnici Stanislav, Pišut, Paulini, Tobik, Ondruš, Bunčak, Fridecki, Homa, Ambruš, Brtanj, Kotvan itd. Sve su to naši veliki prijatelji.“ (12) Ovo je zaista impozantan broj slovačkih naučnika, čiji je rad uzidan u zdanje slovenskog zajedništva i građenje srpsko-slovačkih književnih veza.
Ideja slovenskog zajedništva, uprkos mnogim preprekama, nije apstraktna odrednica, jer su slovenske veze i danas prisutne: slavistički kongresi i saradnja slavista, filmski i muzički festivali slovenskih i pravoslavnih zemalja, međusobne posete folklornih društava (najizrazitije iz Ukrajine, Slovačke i Srbije), posete crkvenih horova, saradnja srpskih i ruskih intelektualaca. Najmanja je saradnja u oblasti knjige, jer se veoma malo međusobno prevodi, a to je jedna od najvažnijih oblasti. Ali ipak, sva vrata za oživljavanje slovenskog zajedništva nisu zatvorena.
Saradnja i slovenska uzajamnost koju su Srbi i Slovaci, i među njima najumniji – Vuk, Njegoš i Branko s jedne strane i s druge – Šafarik, Kolar i Štur -, ostvarivali u prvoj polovini devetnaestog veka, može da bude pravi orijentir ali i dobar putokaz kako danas valja ostvarivati duhovno-kulturnu saradnju između naših naroda, kako ne bismo završili u zapadnoj duhovnoj pustopoljini.
NAPOMENE
1
Dr Nikola Radojčić: Za više svetlosti u našem XVIII veku, “Zbornik Matice srpske za književnost i jezik“, knj. 6-7/1958-1959, str., 50-51.
2
Kategorije tradicije, jezika kulture, istorije, budućnosti jesu vrednosti moderne u kojoj srbijansko društvo u najvećoj meri i danas živi, a one su u “postmodernom“ zapadnom društvu odavno potrošene i predstavljaju anahronizam, ali su, po nama, one primerenije čoveku nego vrednosti koje je to postmoderno zapadno društvo stvorilo – “masovna ravnodušnost“, “osećanje dosadnog ponavljanja“, “tapkanje u mestu“, “banalizacija inovacije“, “odvojenost budućnosti od napretka“, itd.
Ako već vidimo da je put kojim drugi idu zamagljen, zar nije bolje da se vratimo zavičajnoj “poljskoj stazi“ i starim vrednostima. Savremeni francuski filosof iz Grenobla, Žil Lipovecki (Gilles Lipovetsky) u veoma dobroj studiji Doba praznine, još pre dvadeset godina (1983.) navešćuje iscrpljenost postmoderne paradigme, odnosno kraj takve zapadne civilizacije, kraj koji je ona logikom svog unutrašnjeg razvitka proizvela: “Veliki moderni stožeri, revolucija, disciplina, svetovnost, avangarda napušteni su zbog hedonističke personalizacije; tehnički i naučni optimizam je opao, budući da su bezbrojna otkrića propraćena hipernaoružavanjem blokova, uništavanjem životne okoline, povećanom usamljenošću pojedinca; više ni jedna politička ideologija nije u stanju da zapali mase, postmoderno društvo više nema ni idole ni tabue, više nema slavodobitnu sliku o samom sebi, više ne postoji istorijski projekt kadar da mobiliše, nas odsada određuje praznina, (podvukao N.K.) to je praznina lišena tragičnosti i apokaliptičnosti.“. U Doba praznine, Ogledi o savremenom individualizmu, “Književna zajednica Novog Sada“, Novi Sad, 1987., str. 9.
3
Govoreći o odgovornosti čoveka, ali i naroda, veliki nemački filosof Imanuel Kant objavljuje 1784. godine u časopisu Berlinski mesečnik tekst u kome postavlja pitanje izbora i odgovornosti i daje “izbornu lozinku“ po kojoj su čovek i narod sami odgovorni za svoj izbor: “Prosvjetiteljstvo je izlaz čovjeka iz njegove maloljetnosti, za koju je sam bio kriv. Maloljetnost je nesposobnost služiti se svojim razumom bez vodstva nekoga drugoga. čovjek je sam kriv za tu maloljetnost, jer uzrok za nju ne leži u nedostatku razuma, nego u nedostatku odlučnosti i hrabrosti da se čovjek svojim razumom služi bez vodstva nekoga drugoga. Sapere aude!“ Odlomak preveo V. Sonnenfeld, u knjizi: Vladimir Filipović, Klasični njemački idealizam, “Nakladni zavod Matice hrvatske“, Zagreb, 1982, str. 17.
4
Između ostalih na ovo je upozoravao i Danilo Kiš u jednom od svojih poslednjih intervjua. Na pitanje da li ste nezainteresovani za Francuze ili za svet uopšte Kiš odgovara: “Što se tiče radoznalosti, radoznao sam, ali nije lako sa Francuzima ni sa svetom“ – glasi njegov ironičan odgovor. “U Francuskoj, za Francuze, ovde ne govorim o prosečnim ljudima, već o velikim francuskim intelektualcima – ne postoje Njegoš, Krleža ili Adi, Petefi. Samo stručnjaci znaju za ova imena.“ Novosadski časopis Polja, broj 368. iz 1989. godine, str. 364.
5
Jedan od priloga bliskom istorijskom iskustvu naša dva naroda može biti i pesma koja se pre stotinu godina pevala u Slovačkoj. “U doba narodnog preporoda, na usnama skoro svakog Slovaka živela je pesma romantičarskog pesnika Juraja Zvestonja Bule (+ 1898), koji je bratislavski poraz (iz 907. godine, kada je poginuo velikomoravski vladar Mojmir II, prim., N.K.) povezao s kosovskim:“
“Bratislava, Bratislava,
Tam zapadla Slávov sláva,
……………………………………
……………………………………
Hej, Kosovo, krásne pole,
Ty s’ zavladalo Srbom bôle.
Nad tebou vial barjak cár-Lazara,
Žije o òom povest’ stara …“
U Risto Kovijanić, Srpski pisci u Bratislavi i Modri XVIII-XIX veka, MSNS, 1973, str., 10.
6
Jan Kmeć, “Jugoslovensko-slovačke slavističke veze“, VANU, Novi Sad, 1987, str., 269
7
Ibidem, str., 213 – 214.
O Kolarovoj ideji slovenske uzajamnosti šire pogledati kod Kmeća, u Jugoslovensko-slovačkim slavističkim vezama, od str., 267. do str., 274., te u knjizi studija i eseja: Jan Kmet’, Erbi a ohniska (“Grbovi i ognjišta“), tekst “Kollarova teoria slovanskej vzajomnosti“ od str., 59-71. Izabrao i priredio Dr Mihal Harpanj, “Zavod za udžbenike i nastavna sredstva“, Beograd, – “Kultura“, Bačsky Petrovec, 1997. godina.
8
Petar Milosavljević, Srbi i njihov jezik, “Narodna i univerzitetska biblioteka“, Priština, 1997., str., 427-431; a faksimil prevoda Kolarovog teksta str., 153. do 160., iz Serbske narodne novine, od 25. decembra 1835, prevod urednika lista Teodora Pavlovića.
9
R. Kovijanić, Pjesnik naše državne himne ‘Hej Sloveni’, Stvaranje, 11-12, Cetinje, 1962, str., 778. Kovijanić nas u ovom tekstu obaveštava da je autor jugoslovenske državne himne slovački pesnik Samo Tomašik. To je činjenica koju je tada “malo jugoslovenskih građana znalo“, što je verovatno i danas slučaj. Samo Tomašik je pisao pesme na slovačkom i češkom jeziku, bavio se i srpskim temama i motivima: “Uzdizao je Srbiju i Crnu Goru, koju naziva ‘Novom Spartom’, i veličao njihove borbe za slobodu: oduševljavao se Kraljevićem Markom, Obilićem, … i Karađorđem“. Neke njegove pesme nose ove naslove: Posljednji janjičar i Kraljević Marko, Crna Gora, Boj u Dugi.
Pesmu Hej Sloveni ispevao je 1834. godine, u vreme kada je “uzrastala mlada slavistika“, pod naslovom Slovenima. Tomašik je pesmu ispevao na češkom jeziku, a prvi put ju je objavio 1838. godine. Počinjala je sa “Hej Slovaci“, ali je kasnije izmenjena u “Hej Sloveni“, što odgovara i sadržaju pesme. Prvi put je izvedena, kao slovenska himna, na Praškom sveslovenskom kongresu 1848. godine, a drugi put na Slovenskom kongresu u Moskvi 1867. godine.
Tomašikova himnična pesma je dugo godina imala karakter budnice koja je kod slovenskih naroda pod Austrougarskom imala oslobodilačku ulogu. “Poznato je da su mnogobrojni pojedinci, cijele čete i bataljoni Slovena iz austrougarske vojske prelazili na ruski i srpski front pjevajući Hej Sloveni.“- dodaje Kovijanić, Stvaranje, str., 782.
10
Risto Kovijanić, “Šafarik, Kolar i Palacki u kolu srpske omladine“, P.J. Šafarik, zbornik radova povodom 100-godišnjice smrti, Matica srpska, Novi Sad, 1963., str., 25.
11
R. Kovijanić, “V duchu Kollara, Šafarika a Štura“, Naš život, ročnik VII, Bački Petrovac 1939., čislo 3-4, str., 131. Ovaj Kovijanićev tekst je napisan u teškim danima okupacije čehoslovačke, a pročitan je avgusta 1939. godine na zasedanju Matice slovačke u Jugoslaviji.
12
Intervju sa Ristom Kovijanićem u titogradskoj Pobjedi, rubrika Razgovori: Risto Kovijanić, “Njegovati kulturne veze sa Slovacima“, razgovarao M. Stojović, Titograd, 5. II 1967, str., 8.
SRPSKO-SLOVAčKE KNjIŽEVNE VEZE U DRUŠTVENO ISTORIJSKOM KONTEKSTU
Odnose slovačkog i srpskog naroda, kroz viševekovnu istoriju, odlikuje odsustvo bilo kakvih sukoba ili nerazumevanja, već naprotiv, visok nivo saradnje i uzajamnosti, uglavnom na duhovno-kulturnom planu, ali i na političkom, što ja najviše bilo izraženo tokom XVIII i XIX veka. Ovi odnosi mogu poslužiti za primer mnogim evropskim narodima, a naročito slovenskim, koji su uprkos etničkoj i jezičko-kulturnoj bliskosti često dolazili u sukobe (Rusi i Poljaci, Srbi i Hrvati, česi i Slovaci).(1)
Veze Srba i Slovaka mogu se pratiti do duboko u prošlost, čak do Velike seobe naroda, a možda i dalje, međutim to je predmet drugih nauka (arheografije, protoistorije, paleolingvistike, itd.) Za naš rad su relevantne veze koje su se javile stvaranjem prvih slovenskih država na prostoru Evrope, sa počecima hristijanizacije slovenskih plemena.
Slovački i srpski narod nalazili su se u IX veku na prostoru između Vizantijske carevine i Franačke, odnosno nemačko-rimske države, a kasnije u X veku bili su i fizički razdvojeni dolaskom ugro-finskog plemena – Mađara.
Osnovne karakteristike slovenske kulture, koja se pojavljuje stvaranjem Velikomoravske države, na prostorima današnje Srednje Evrope, u IX veku, jesu ćirilo-metodijska, odnosno hrišđanska kultura i staroslovenski jezik. Ta kultura i jezik su nastali iz autentične veze južnih i zapadnih Slovena.
O tome Jan Kmeć govori: “Sve što se tada događalo u vezi sa stvaranjem nove slovenske kulture i pismenosti, kovalo se baš u direktnim književnim i kulturnim vezama današnjih jugoslovenskih naroda i Slovaka. … Govorni jezik južnih (makedonskih) Slovena dao je tada (početkom šezdesetih godina 9. veka) jezičku osnovu za prvi slovenski književni jezik – staroslovenski, koji se razvio i kultuvisao upravo u velikoj Moravskoj (u Metodijevom sedištu u današnjem gradu Stare Mjesto, … pored današnjeg grada Mikulčice na reci Moravi) i odmah se zatim opet preneo uglavnom na jug (preko Beograda u Bugarsku i Makedoniju, a odatle u Hrvatsku i Srbiju), jer je upravo tamo posle Metodijeve smrti (885. godine) otišlo jezgro njegovih đaka i sledbenika.Tako je i ovaj odlučujući korak u emancipaciji predaka jugoslovenskih i slovačkog naroda učinjen uz punu saradnju i uzajamnost …“ (2)
Iz navedenog teksta vidimo da ovovremeno slovensko zajedništvo srpskog i slovačkog naroda može da crpi vitalnost iz samih temelja i početaka stvaranja njihovih kultura, tako da odnosi “dobrog zajedništva“ imaju tradiciju dužu od hiljadu godina.
A u tu tradiciju, između ostalog, spadaju:
* Nastojanja da se Metodijeva arhiepiskopija premesti iz Velike Moravske u Sremsku Mitrovicu 869. godine. Rimski papa Ivan VIII, koji je imao jurisdikciju nad Velikom Moravskom, nastojao je da ovim premeštanjem pridobije srpskog kneza u Raškoj, Mutimira. (3) Zatim, dolazak prognanih Metodijevih učenika iz Moravske u Rašku 885. godine kada “tu trajno izgrađuju takve narodske i nacionalne osnove crkveno-kulturnog delovanja, koje će predstavljati oslonac za izgradnju društvenih i klasnih odnosa, kao i srpske nacionalne državnosti u tadašnjem ranofeudalnom društvu“, tvrdi Jan Kmeć. (4)
* Po dolasku Mađara, Panonski Srbi su zajedno s njima učestvovali u ranofeudalnim ratovima. Tako je: “Konjica, sastavljena od Srba iz Banata 1044. godine, odbranila grad đur od Nemaca, a 1052. pod komandom vojvode Uroša, Srbi su odbranili Bratislavu od nemačkog cara Henriha III“. Oko 1150. godine u Banatu, kod Kovina osnovan je srpski manastir, a u XIII veku, na prostoru severno od Dunava gde je živeo srpski narod, pod ugarskom administracijom, podignuta su četiri manastira: Zlatica, Bazjaš, Mesić u Banatu i Kovilj u Bačkoj. (5)
* Rad Ohridske i Preslavske škole i razvoj staroslovenskog pisma – ćirilice, te srpskoslovenskog književnog jezika, koji je “svoj prvi procvat doživeo već početkom 13. veka, za vreme kralja Stevana Prvovenčanog (1196-1227) i njegovog učenog brata Rastka Nemanjića – Save koji je kao prvi srpski arhiepiskop svojim prevodima crkvenih knjiga i biografskim spisima udario nacionalne temelje celokupne tadašnje srpske kulture i pismenosti“. – kaže Jan Kmeć. (6)
* Veze srpskih kraljeva i plemića sa slovačkim gradovima, pre svega Požunom, današnjom Bratislavom – Uroš I Nemanjić (1243-1276) “je dolazio u Bratislavu na veličanstvene gozbe evropskih kraljeva i velikaša“, odnosno na svadbene svečanosti, a u Bratislavi se nalaze dve povelje srpske princeze Katarine Branković, ćerke srpskog despota đurađa Brankovića iz 1421, i 1429. godine; srpski car Dušan Silni je predlagao rimskom papi da se stavi na čelo hrišćanskog sveta, sa čime su se papa, a takođe i Karlo Veliki (čije je sedište bilo u Pragu) složili, međutim zbog prerane Dušanove smrti taj savez nije sklopljen;
* U XV veku đurađ Branković Smederevac je imao posede u Dunajskoj Stredi, između Bratislave i Komarna, a 1525. godine prešao je iz Šumadije u Ugarsku, poslednji srpski despot Pavle Bakić: “Za teško zlato i viteški prolivenu krv ‘agarjana’, dobili su Bakići ogromna imanja, koja su se nizala i nadovezivala od jugoslovenske Drave do čehoslovačke Morave. Na njima su naseljavali Srbe, koje su štitili i s kojima su se proslavljali u borbama. Njihovi nepregledni posedi širili su se po južnoj i srednjoj Ugarskoj, oko tvrdih i nedobitnih Bakićevih gradova:“ O prisustvu Srba na slovačkim prostorima u XVI veku, oko naselja Dahtice i Košolna, u blizini Trnave, svedoči Kovijanić: “Svuda, na živim ognjištima, na nadgrobnicima oko crkava, na listovima požutelih knjiga, nalazimo ovde prezimena: Marković, Milosavljević, Vlahović, Grdinić, Kraljević, Stanković, Stojković, Stevanović, Svetić, Simonović, … (7)
U priručniku Bratislava i Jugosloveni, koji je objavio po dolasku u Slovačku, Kovijanić čitaoce obaveštava kako su u okolini Bratislave Srbi bili odavno naseljeni. Kovijanić kaže: “Deo bratislavskog predgrađa nazivan je, u svoje vreme, srpskom varoši (Reitzlstadt), jer je bilo naseljeno pretežno Srbima, najviše onim koji su trgovali na Dunavu. Bratislava se pominje kao najsevernija tačka gde se, na poziv grofa Palffya, naseljavaju 1598 grupe srpskih kolonista. Svakako da ih je tu bilo i ranije, možda još odmah posle 1421, kad je nastalo življe povlačenje pred Turcima. Posle seobe patrijarha Crnojevića (1690), ove severne srpske kolonije su ojačane novim doseljenicima, kao što je bio slučaj sa Komarnom, gde je još 1511 g. podignuta prva srpska crkva u Mađarskoj, …“ (8)
Nakon propasti srpske srednjevekovne države, Srbi su bili prinuđeni da se pred Turcima povlače prema severu. (9) Na taj način su balkanski Srbi došli u dodir sa Srbima starincima, na prostorima Podunavlja, te sa Mađarima, Slovacima, Rumunima i drugim narodima. Dalji prodori Turaka u Podunavlje od XIV-XVI veka potiskivali su Srbe dalje na sever, ali “u delu Podunavlja koji su Turc
