Stara Srbija, kao pojam i termin, javlja se često ne samo u nauci i politici već i u svakodnevnom životu. Nastao je iz životne prakse i potrebe da se njime obeleži deo etničkog entiteta i kulturno-istorijskog postojanja Srba na određenom geografskom prostoru. Granice toga prostora, ne tako retko, određivale su i dosta nestalne političke prilike, ali i drugi društveno-istorijski procesi tokom vekova.
Nije utvrđeno kad se prvi put javlja ime Stara Srbija, bar ne u pisanim izvorima iako je, po svoj prilici, taj naziv postojao duže vreme u narodu. Pretpostavlja se da je u narodnoj komunikaciji, u verbalnom međuopštenju, nastao od vremena Velike seobe Srba 1690. godine kod izbeglica i preseljenika na prostore istorijske Ugarske, gde se inače ‡ kao na primer, u Slavoniji, Baranji i Banatu u 18. veku predeli naseljeni Srbima nazivaju Rackom zemljom (Ratzenland, Racsorszag) ‡ zemljom Rašana ‡ Srba. Ovo je proisteklo za razliku od prave, stare, otadžbine odakle je potekla seoba pod patrijarsima Arsenijem III i Arsenijem IV Šakabentom. U delima Jakova Ignjatovića na nekim mestima ‡ vek i po posle Velike seobe ‡ upravo se apostrofirao ovaj pojam stare otadžbine u Srbiji ‡ od nove domovine u Ugarskoj, i to pod opštim nazivom Stare Srbije.
Međutim pravi istorijski smisao pojma i termina Stara Srbija nastao je tek početkom 19. veka posle stvaranja nove srpske države pod Karađorđem i knezom Milošem, Srbije, odnosno Kneževine Srbije, za razliku od neoslobođenog dela nekadašnje (srednjovekovne) Stare Srbije, koja je i dalje ostala pod turskom vlašću, do 1877/78. godine (jednim, njenim severnim, delom), odnosno do 1912. godine, do konačnog oslobođenja.
Pitanje Stare Srbije (ili o Staroj Srbiji) može se posmatrati u dvostrukom ili trostrukom pravcu: u istorijsko-simboličkom smislu; u geopolitičkom prostoru; u etnografskom pogledu; čak i kao teritorije u smislu očuvane kulturno-civilizacijske baštine jedinstvene po monumentalnim spomenicima graditeljstva i slikarske umetnosti. Razume se, pri tom, da su postojale i izvesne razlike u poimanju opsega i teritorijalnog prostranstva Stare Srbije, i tu se mogu, uglavnom, izneti tri gledišta.
Najopštije uzev, to je ‡ ponajpre ‡ iskazano u Vukovoj misli da je Stara Srbija ona teritorija našega naroda“ koja je pripadala srpskoj državi pre turskog osvajanja Balkanskog poluostrva. Po nekim drugim piscima to bi odgovaralo stanju stvorenom pod carem Dušanom, a po nekima, opet, pod Starom Srbijom trebalo bi podrazumevati teritoriju Srpske kraljevine pod Milutinom i Stefanom Dečanskim, dakle, pre Dušanovih imperijalnih osvajanja.
U najužem smislu, Stara Srbija uzimala se kao zemlja etničkog jezgra i centra srpske srednjovekovne države nemanjićkog perioda, tj. predela: Stara Raška, Kosovo, Metohija, sliv Binačke Morave i severno Povardarje sa Skopljem. U 19. veku to bi bila teritorija koja se nalazila pod turskom vlašću omeđena na severu i zapadu granicama slobodnih srpskih država Srbije i Crne Gore, a na jugu i jugoistoku granicama srpske Pećke arhiepiskopije (pre 1346. godine), odnosno međama turskog Skopskog sandžaka (kasnije Kosovskog vilajeta sa sedištem u Prištini, odnosno u Skoplju).
Međutim, bilo je i pisaca koji su za granice Stare Srbije uzimali ceo prostor turskog Rumelijskog vilajeta, od Drima na zapadu do Strume na istoku, a na jugu do etnografske granice srpsko-slovenskog sveta sa grko-cincarskim etničkim naseljima, uopšteno pravcem: Berat‡Kostur‡Srbica (Serfidže)‡Solun. Turska najezda na Balkan uzimala se kao istorijski međaš za dotadašnje teritorijalno-političko i državno-pravno razgraničenje među balkanskim državama i narodima, ali i glavnim uzrokom za sve kasnije izmene i posledice.
Da bi se ove činjenice bolje objasnile potrebno je, najpre, utvrditi šta se, obično, smatralo Srbijom u kasnije vreme turske vladavine, kad je turska uprava na Balkanskom poluostrvu bila stabilizovana i njeni odnosi sa pokorenim balkanskim narodima bili sasvim regulisani. Treba samo napomenuti da su Turci za osvojene zemlje uveli svoje nazive po imenima provincija (beglerbegluci) i oblasti (sandžakati).
I
Jedan od prvih koji je kompetentno izneo shvatanje o teritoriji i granicama Srbije bio je Marin Bici, nadbiskup barski i primas Srbije. U izveštaju iz 1618. godine (Relatio Status Ecclaesiae Antebarensis) Rimskoj kuriji (Sanctae Sedis Apostolicae), Bici je celu Prizrensku arhidijecezu teritorijalno računao u granicama Srpskog kraljevstva (in limitibus Regni Serviae). Osim Skoplja (in Serviam preter Scopiam) i Prizrena u Srbiju su spadale i katoličke župe Janjeva i Novog Brda, zatim Prokuplje i Novi Pazar. U svim ovim mestima, osim u Janjevu, Turci muslimani (infidelii) sačinjavali su većinu stanovništva, iza kojih su, u znatno manjem broju, dolazili pravoslavni Srbi (Schismatici), pa katolici (Latini). Interesantno je da su, tada, od 500 domova (ljuiengentus domus), u Janjevu pravoslavni Srbi bili skoro najbrojniji ‡ sa 190 kuća; latini su imali 120 domova, a ostali su bili nevernici ‡ muslimani.
Međutim, u Srbiju toga doba (in Regno di Servia), po izveštaju novog barskog nadbiskupa Petra Masareka, spadale su takođe, i katoličke župe u Trepči, Letnici (Skopska Crna gora) i Kratovu. U Srbiji, na prostoru od Boke Kotorske i Bara do Dunava i moravskog razvođa prema Sofijskoj nadbiskupiji, pa do Kratova i Skoplja na jugu, dakle na teritoriji primasa Srbije, 1640. godine, bila je dvadeset i jedna parohija sa 5000 katolika (Servia sono numero 21…). Skoplje se smatralo starom prestonicom Srbije, u kome La Parochie comprese ljuelle di je živelo 20.000 turskih, 200 pravoslavnih i 120 jevrejskih porodica (case), a samo 40 duša (anime) katolika.
Kako se iz ovoga vidi, crkveno-teritorijalna jurisdikcija katoličke Prizrenske (Skopljanske) nadbiskupije, u ovom delu Balkanskog poluostrva, računala se da se nalazi na teritoriji Srbije (Regnum Serviae), čija su južna središta bila: Prizren, Skoplje, Kratovo, svakako sa svojim civilnim upravnim (turskim) područjima. Da li je važno privredno središte Tetovo (Kalkandelen), sa područjem (oba) Pologa spadalo u kanonsku nadležnost Prizrenske (Skopske) nadbiskupije, odnosno primasa Srbije, ne vidi se iz dokumenata katoličke provijencije, po svoj prilici što u njemu nije bilo katolika (?). Poznato je, međutim, da je tetovski kadiluk administrativno pripadao Prizrenskom, odnosno Skopskom sandžaku koji su ‡ kako je navedeno ‡ spadali u Regnum Serviae. Južne granice obnovljene Pećke patrijaršije (1557) upravo su se podudarale sa međama Prizrenskog i Skopskog sandžaka u južnom pravcu belgerbegluka Rumelije. (Tetovski kadiluk obuhvatao je i Gostivarsku nahiju na jugu.)
Zapadne, odnosno jugozapadne granice Skopske nadbiskupije ‡ prema Dračkoj nadbiskupiji bile su na reci Drimu koji je delio Srbiju od Albanije (Drino… sempre suo divisovo), sa Skopljem kao starom prestonicom nekadašnjih kraljeva Srbije“. Na osnovu ovog izveštaja skopskog nadbiskupa iz 1685. godine, i posle Bicija, više od šest decenija kasnije, vidi se da se pod Srbijom podrazumevala antička teritorija Dardanije i primorske Makedonije ‡ ceo prostor između Albanije i Bugarske. Nije jasno da li je istočna, zapravo jugoistočna granica Srbije iz vremena njenih kraljeva, u ovom izveštaju, bila sul monte Rodope, što bi istovremeno značilo i granicu (geografske) Makedonije u ovom pravcu njenog meridionalnog prostiranja. U svakom slučaju, naglašavalo se da je Skoplje bilo prestonica Srbije (Scopia detta da Greci anche Heraclia Metropoli di Servia). Za ovo Skoplje kaže se da je 1685. godine (uoči nailaska carsko-austrijske vojske 1689. godine) imalo 200 case greche, e Serviane. Prema istom izveštaju u Prizrenu i Skoplju rissiedevano li Despoti di Servie“, a u Peći je bila i patrijaršijska rezidencija (in Servia, il luago di Pech, ressidenza del Patriarca Serviano in un Monasterio suontussisimo).
Prostorno oblast Skopske nadbiskupije na severu se međila sa teritorijom smederevsko-beogradske katoličke (nad)biskupije, koja je obuhvatala severne krajeve Srbije, i zahvatala je, dakle, središni geografski deo srednjovekovne srpske države, gde su se nalazili najvažniji privredni izvori; rudnici, tržišta, plodne (župne) kotline, izvanredni suvati i ispaše, zatim glavne komunikacije, dve carske prestonice, sedišta arhiepiskopije i Patrijaršije, najznačajniji manastiri carske lavre) i crkve i čuveno Kosovo polje.
II
U aktima Papske kancelarije uzimalo se da se Srbija u jurisdikciji Skopljanske (Prizrenske) nadbiskupije delila na dva dela: gornju i donju Srbiju. Papski izveštaji vrlo su interesantni i sa stanovišta etničkih, konfesionalnih, populacionih i demografskih prilika.
Tako, u popisu koji je 1638. godine sačinio barski nadbiskup đorđe Bjanki, na prostoru di Servia superiore, bili su gradovi sa katoličkim stanovništvom: Prokuplje, Trepča, Novo Brdo, Priština, Janjevo, Skoplje, Kratovo i predeo Crne Gore (Skopska: Monte Negro). Ovo katoličko stanovništvo govorilo je srpskim jezikom (Tutti ljuesti sono in Servia Superiore, e parlano in lingua Illirica). Pored ovih gradova u gornjoj Srbiji, katolika je bilo i u sledećim gradovima donje Srbije (Servia Inferiore): Prizren, đakovica, (Peć). U oba predela Srbije Skopske nadbiskupije (In Servia Superiore e Inferiore) živelo je ukupno 4260 katolika.
U isto vreme, za đakovicu, po svedočenju misionara fra Bonaventure da Palacuola, 1637. godine, od oko 500 kuća samo su, u ovoj varoši, 20 bile katoličke, a „il resto tutti Turche, et Scismatici“. Karakteristično je bilo za đakovačku okolinu to što je u obližnjim selima oko đakovice bilo „di Turchi assai, assai“, dok su na severu od đakovice prema Dečanima prevladavali po selima „šizmatici“ (Per andar dalla parte del Settentrione sopra Jacova incominciano li Scismatici“). Dakle, muslimana je bilo vrlo mnogo, pravoslavci su prevladavali naročito severno od đakovice, dok je katolika bilo malo. Svi su govorili (katolici i pravoslavni) srpskim jezikom (što je važilo umnogome i za muslimane?).
Ovu demografsko-statističku sliku đakovačke okoline, naročito o srpsko-pravoslavnoj većini, posvedočio je marta 1638. godine i fra Kerubin, navodeći kako su „una giornata di ll da Jacova, dove sono ljuasi tutti Scismatici, e imparticolar, dove e um belissimo Monasterio“ Dečani. Upravo na putu od Dečana do đakovice ovaj fratar nalazio je „molte ville di Scismatici“. Štaviše i nadbiskup Bjanki, oktobra 1641. godine pisao je Kongregaciji da je prošle, 1640. godine, kuga harala Srbijom u gradovima Skoplju, Janjevu i Novom Brdu ‡ koji su u la Servia superiore, dok je Prizren „che e Servia inferiore“ bio pošteđen ove epidemije.
Isti nadbiskup, 1642. godine, nabraja katolike po varošima nel Regno di Servia inferiore, et superiore: Prizren, đakovicu, Prokuplje, Skoplje, Novo Brdo, Janjevo, Kratovo. Krajem 1645. godine Frančesko de Monoris javlja Kongregaciji da planine zapadno od Dečana razdvajaju basen Belog Drima od Albanije („dividono la Servia dall Albania“), a da se u sastavu Pećke patrijaršije, na jugu, nalazi Skoplje, odnosno Skopljanska (pravoslavna) episkopija. Dakle, Drim kao granica između Srbije i Albanije, i ova granica se pominje i u kasnijim papskim izvorima.
U proučavanju versko-crkvenih prilika na terenu Skopske (Prizrenske) katoličke nadbiskupije, odnosno i njenim nadležnostima nad vrlo retkim katoličkim stanovništvom Arbanasa i Slovena (Srba) bavili su se od srpskih istoričara Jovan Radonić i Jovan Tomić, koji su pri tome ulazili i u probleme konfesionalnih, etničkih i demografskih problema ovog dela Stare Srbije. Ovi procesi i oscilacije u rečenim međuodnosima bili su u uskoj povezanosti sa političkim prilikama u Osmanskom carstvu, ali i u većoj zavisnosti od mirno-ratnih stanja između Turske i susednih hrišćanskih država: Venecije, Austrije, Rusije. U svakom slučaju papski (rimski) izvori su dosta verno prikazivali opštu situaciju, kao i posebne karakteristike, u ovim krajevima Stare Srbije, prvenstveno u Metohiji, ali ‡ delom ‡ i u susednoj Albaniji, na teritoriji arbanaških Malisora, uglavnom katolika.
U naučnoj oblasti saopštavanja opštih znanja koja su interesovala političku i javnu društvenu misao, kartografija je predstavljala značajan vid obaveštavanja. U 17. i 18. veku njena je uloga na ceni jer je vizuelno prikazivala konkretno date situacije, na primer, u političkim odnosima, reljefu, komunikacijama i drugom, što je sve bilo od velike važnosti kako za nauku, tako i za politiku, privredu, trgovinu. Veliki austrijsko-turski rat, započet opsadom Beča 1683. godine, pošto se preneo 1688‡1690. i na Balkansko poluostrvo, nije mnogo proširio znanja u kartografiji, ali je uneo neke važne geopolitičke objekte za koje se ranije nije znalo ili pogrešno poznavalo. Od srpskih istoričara geografska znanja o Srbiji u to vreme potpuno je prikazao Nikola Radojčić, a prikaz kartografskih izdanja o srpskim zemljama kritički je ocenio Jovan Cvijić.
Što se tiče tematike Stare Srbije, na direktan ili posredan način, ona je bila od malog značaja za sticanje pravog uvida o stvarnom stanju na terenu, tim pre što su postojeći, aktuelni narodni nazivi za pojedine predele i regione bili ‡ po inerciji ‡ iskazivani antičkim imenima, odnosno tradicionalnom geografskom nomenklaturom. Austrijska kartografija ipak je tu mnogo uradila što se tiče krajeva severne Srbije, Bosne, Podunavlja uopšte. U ovom pogledu su mnogo značajniji, u mnogo slučajeva gotovo potpuno tačni, vojno-geografski opisi austrijskih obaveštajnih oficira, ali se njihovi interesi malo odnose na krajeve Stare Srbije i susedne Albanije, Makedonije, Bugarske. Deo ovih stručnih putopisa u srpskoj nauci objavio je Dušan Pantelić.
Međutim od svih geografskih opisa Srbije sa početka 19. veka najznačajniji je bio tzv. Vajngartenov (1820), čiji se deo odnosi i na krajeve Stare Srbije, odnosno onog njenog dela koji je ostao pod turskom vlašću posle Drugog ustanka 1815. godine u Beogradskom pašaluku. Kritički komentar na ovaj spis dao je Vuk Karadžić, a on će se desetak godi-na kasnije pojaviti kao prvi realistički prikaz:
„Geografičesko-Statističesko opisanije“ Srbije (1826‡1828).
Etničke granice jednog naroda ne moraju se poklapati sa političkim granicama njegove nacionalne države, niti obuhvatati kakav celovit geografski prostor. Prvi srpski ustanak oslobodio je tek jedan deo naroda u Srbiji, ali ne i Srbe koji su živeli u drugim geopolitičkim predelima u Osmanskom carstvu, Turskoj, iako im je cilj bio zajednički ‡ oslobođenje od Turaka i stvaranje svoje narodne,
nacionalne države. Lazar Arsenijević Batalaka, savremenik i učesnik u događajima Prvog srpskog ustanka pisao je o tome: „Mi nemamo nikakvog pismenog, položitelnog zaključenja s jednorodnima našim u Bosni, Hercegovini, Staroj Srbiji i Crnoj Gori… Sve pak što imamo i što se među nama produžuje i traje, to su samo naše obostrane želje, jer i Bošnjaci, i Hercegovci i žitelji Stare Srbije, Srbi, žele da sa sebe stresu jaram turski…“ Batalaka tvrdi da su Karađorđeve „namere… bile… Bosnu, Hercegovinu i Staru Srbiju uzdići“. Rodofinikin, ruski predstavnik u Srbiji u svojim Zapiskama (1808), piše da će obnova srpske države morati, osim već oslobođenih krajeva severne Srbije, da obuhvati i stare gradove srednjovekovne Srbije ‡ Novi Pazar, Skoplje i Niš (svakako sa njihovim upravnim područjem), što će reći i jedan deo Stare (istorijske) Srbije.
Da se, i van Srbije, znalo da ovi (navedeni) krajevi pripadaju Staroj Srbiji, svedoči i jedan francuski službeni izveštaj pukovnika Merijaža od 20. aprila 1808. godine iz Vidina, po kome: „Les Serviens occupent maintenant presljue toute l’ancienne Servie a l’edžception de Nissa, de Lescovitza et de ljuelljue petites places au pied des montagnes ljui les separent de la Macedoine et de l’Albanie.“ (O ovom širem prostranstvu de l’ancienne Serbie, između Bosne, Albanije i Makedonije, govorio je i jedan drugi francuski izveštaj generala Sebastijanija, od 12. jula 1808. godine.) Još krajem Prvog srpskog ustanka, što se tiče Stare Srbije, navodilo se da je oko 15000 hrišćana du canton de Cossovo en Rascie, prebeglo u oslobođeni deo Srbije, a da je istovremeno srpsko stanovništvo đakovice bilo spremno da se pobuni protiv turske uprave.
(On dit ljue le canton de Jancova ou Jacova, tout peuplede Chretiens grecs est pret a se soulever…“) Stara Raška (Rascien), Metohija, Kosovo, Morava i gornje Povardarje (Rodofinikinovi: Novi Pazar, Skoplje i Niš) bez sumnje činili su središnji deo stare srpske države, tj. Stare Srbije. Zbog činjenične ‡ realne ‡ situacije u srpsko-turskim odnosima, postojanje slobodne ustaničke, nove, države, ostali deo Srbije, neoslobođeni, počeo se nazivati starom Srbijom, starim delom nekadašnje srpske države, sada i dalje pod turskom vlašću. Pri nedovoljnom poznavanju opštih geografskih, etnografskih, istorijskih i statističkih podataka, Stara Srbija se sužavala ili uvećavala teritorije, broj stanovnika i dr. tokom 19. veka.
III
U vreme trajanja Prvog srpskog ustanka na Srbiju se gledalo sa stanovišta njene celine, celine srpskog naroda.
Interesantna su Vukova shvatanja o Staroj Srbiji ‡ geografska, etnografska, istorijska. Po njemu Stara Srbija zemlja naroda našega s onu stranu Stare planine. U gdekojim mjestima Stare Srbije, kao n.p. u Metohiji govori se i danas čisto Srpski, a u mnogima se zanosi malo na bugarski“. U predeonom smislu Vuk uzima Metohiju kao deo Stare Srbije. Od mesta na jugu Stare Srbije, Vuk pominje ova mesta:
Tžžetovo: „mjesto u staroj Srbiji k jugoistoku. Turci u Tetovu govore Turski i Arnautski, a Hrišćani Srpski, i to bolje nego i u Krčavi i u Gostivaru. Oko Tetova ima sela u kojima su ljudi zakona Turskoga a govore Srpski“.
Kžrčava (Kičevo): „varoš u Skopaljskom pašaluku, u kojoj je oko jedne trećine Hrišćana, a ostali su Turskoga zakona, ali svi govore Srpski, istina zanoseći malo na Bugarski, ali ih pravi Bugari opet ne razumiju“.
Gostživčar: „varošica u nahiji Tetovskoj na Vardaru. Turci u Gostivaru govore Turski i Arnautski, a Hrišćani Srpski, i to malo bolje nego u Krčavi“.
Po Vuku, tetovski, kičevski i gostivarski predeo bio je mešovit po stanovništvu, ali je (slovenski) deo naroda govorio srpskim jezikom, doduše ne sasvim čisto prema standardima njegovog, Vukovog, književnog govora.
Vuk spominje da je Skoplje in Macedonien“ bez daljih istorijskih ili etnografskih obeležja. Po njemu ‡ naveli smo gore ‡ Kičevo je spadalo pod upravu skopljanskog pašaluka (ejaleta). U ovom pašaluku Vuk pominje mesto Srbicu za koju kaže: „u Skopaljskom pašaluku selo od neko trista kuća, između kojijeh su oko 40 Hrišćanske, a ostale su od zakona Turskoga, ali svi govore Srpski“. (Ovo mesto je u kičevsko-gostivarskom kraju, slovenskog (srpskog) porekla i srpskog govora: to su tzv. Torbeši).
Po Vuku u Staru Srbiju spada i Prilep:
Pržilip: „grad u staroj Srbiji, za koji se pjeva i pripovijeda da je u njemu živio Marko Kraljević“. Kako se vidi, sa istorijskim i književnim reminiscencijama iz srpske prošlosti srednjega veka.
Vuk je, u svom interesovanju za prošlost srpskog naroda, pominjao i Debar, pod Džžibra, o kome piše: „kao knežina između Arbanije i Maćedonije“, pa nastavlja: „Ja sam na Cetinju vidio dva čovjeka iz Dibre, koji su dosta dobro govorili Srpski, samo što su u gdjekojijem riječima zanosili na Bugarski, i kazivali su mi da onamo ima mnogo sela po kojima ljudi govore onako kao i oni i zovu se Srbi, kao i oni što su govorili da su.“ Dakle uopšteno, Vuk je po govornoj osnovi uklapao Skopljanski pašaluk (bar njegov jugozapadni deo sa Tetovom, Gostivarom i Kičevom, u Staru Srbiju, kao i Prilep koji je pripadao, u administrativnom pogledu (turskom) Bitoljskom pašaluku. Međutim Debar je bio centar Debarskog pašaluka u kome se, kao i u Skopljanskom, govorio ‡ pored turskog i arbanaškog još i srpski jezik (makedonske, odn. starosrbijanske idiomatike).
Interesantno je, takođe, da Vuk ne pominje ni Bitolj, ni Ohrid, ni Veles, i druge gradove u donjem delu sliva Vardara, kako bi se, eventualno, odredilo Vukovo shvatanje Stare Srbije u ovom pravcu. (Vuk u Srpskom Rječniku, iz 1852. godine, ne spominje ni Štip, Strumicu, Radovište, Krivu Palanku. Ističe samo Kratovo, sa citatom o Kratovcu Radonji).
Poznato je da je Vuk, u svome radu Srbi svi i svuda, sa tugom saopštavao: „Od kako sam počeo kupiti naše narodnosti, jednako sam željeo da obiđem jugoistočne krajeve naroda našega… ali se do danas nikako ne dade, i po svoj prilici ću ovu želju odnijeti sa sobom na oni svijet.“
Od varoši koje su tada bile još pod turskom vlašću u ovom jugoistočnom kraju Srbije, Vuk je navodio samo Vranje ‡ „Vrđđanja, varošica u jugoistočnoj Srbiji“ i „I niš… die Stadt Nissa in Serbien“ tada varoši u Staroj Srbiji, dok Pirot i Leskovac uopšte ne pominje u Rječniku, iako ih je, po govornoj i etničkoj strukturi ubrajao u srpske gradove i srpske govorne sredine, još u poznatom pismu P. J. Šafariku 1827. godine („ne samo Ljeskovčani… nego i sami Vidinci i ćiprovčani i Piroćani po jeziku su bliži Srbima, nego k Bugarima… nedajte se vi prevariti kojekakvim bugarskim ćiftama…“)
Od neoslobođenih krajeva Srbije pod turskom vlašću, kao jezgro Stare Srbije ‡ etničko, geografsko, istorijsko i kulturno ‡ uzimaju se u 19. veku prostrani regioni stare Raške, Metohije i Kosova u prvom redu. Ako je verovati Jakovu Ignjatoviću, poznatom srpskom realističkom piscu, potomku iseljenih Srba 1690. godine u Sent-Andreju i susedne krajeve severne Ugarske, gro Sentandrejaca činili su Srbi iz Metohije, poglavito iz đakovice ‡ odakle su (po predanju i sačuvanim dokumentima) i njegovi stari došli. Slično Ignjatoviću, na posredan način i Vuk Karadžić je (u Danici za 1827. godinu) uzimao Metohiju kao ishodište srpske stare državnosti i kulture: „Metoija“ ‡ „đe je Prizren stolica srpskih kraljeva i careva, Peć, Srpska Patrijaršija i manastir Dečani“. Njihova važnost ogledala se u tome što su i u Peći, Prizrenu i đakovici upravljale nasledne paše u zvanju „ićituglije“ ‡ paše od dva tuga.
Međutim, naučnu verifikaciju narodnog predanja ‡ kritički proverenu, i na licu mesta iz autopsije posvedočenu, prvi je dao čuveni francuski (nemački) naučnik Ami Bue koji je pojam Stare Srbije definisao: „Prischtine… est a present la plus considerable de l’ancienne Serbie (Stara Serbia), dans laljuelle les Serbes comprennent les districts de Novipazar, la Metochie et la Haute Moesie Occidentale juslju’a la frontiere macedonienne“. Po Bueu, stanovništvo u ovim predelima Stare Srbije u ogromnoj većini govorilo je srpskim jezikom, gde se računao i jedan znatan broj pomuslimanjenih, „poturčenih“) pravoslavnih Srba, odnosno ‡ kasnije ‡ „poarbanašenih“. Tako za predeo Has (pod Paštrikom, u dolini Belog Drima, južno od đakovice), Bue kaže (1837. godine) da je: „…tout le districkt habite par des Serbes allbanises et des Albanais…“, a da je u najzapadnijem naselju đakovačke kaze (srezu), u selu Kostovu deo stanovništva bio srpski („en partie Serbes“).
Drugi odlični poznavalac prilika u Metohiji, Nemac Jozef Miler, Bueov savremenik, nalazio je da su istočno od đakovice, ali na desnoj obali reke Belog Drima, bila „am цstlichsten vorgeschiebene Puncte des arnautischen Volksstammes“, dok se južno od đakovice u to vreme, nalazilo mešovito srpsko-albansko stanovništvo („…njo sich der Serbische Volkselement bereits mit dem arnautischen vermengt hat“). Sličnog mišljenja (1850-ih godina) o Metohiji bio je i poznati austrijski konzul i naučnik, albanolog Johan Georg fon Han.
Han (Hahn) navodi da su Kosovo i Metohija, koji su nekad bili središte (Schnjerpunkt) srednjovekovne Kraljevine Raške (des alten Kцnigreichs Rascien), zajedno sa novopazarskim krajem u narodu bili poznati kao Stara Srbija (Alt-Serbien-Stara Srbia), da su znatni doseljeni (kasnije) Arbanasi (zahlreiche albanesische Einnjanderer) došli iz svoje matične zemlje (Mutterland), iz Malesije i Dukađina, poglavito od početka 18. veka. Za pećku i ćakovičku kazu, do vremena Krimskog rata, po Bueu i Mileru, van varoši Peći i đakovice, može se kazati da je po selima prevladavalo hrišćansko pravoslavno stanovništvo (uz nešto malo katoličkih Arbanasa ‡ Latina), tj. na 35.750 muslimanskih muških lica dolazilo je 48.200 hrišćanskih seljaka. Iz ovoga izlazi da je i kulturno-istorijskom pojmu Metohija, po etničkom sastavu njegovog stanovništva, u većini srpskog po jeziku i govoru, odgovarao i naziv Stara Srbija.
Za Kosovo, opet po Bueu, islamizacija i (vremenom) albanizacija vršili su snažan pritisak na versko-nacionalni identitet kosovskih Srba, i uz prinude uzimanja seljačkih baština i nasilno iseljavanje u Kneževinu Srbiju, uticali na promenu etničkog, verskog i demografskog stanja (Il y a bon nombre de Serbes grecs avec des Arnaouts et des Serbes a demi Mahometans… – y compris un certain nombres des Serbes devenus ademi Albanais et Mahometans par politiljue ou par suite d’alliances de familles…)
Sem A. Buea, J. Milera i J. Hana do sličnih zaključaka o opštim prilikama u Staroj Srbiji ‡ Raškoj, Metohiji, Kosovu i susednim predelima, početkom druge polovine 19. veka došli su i drugi pisci koji su boravili u ovim krajevima, kao što su bili: Rusi A. Giljferding i I. S. Jastrebov, zatim Engleskinje mis Irbi i Mekenzijeva, pored nekih domaćih pisaca toga vremena, kao što su bili G. Jurišić, Serafim Ristić, P. Srećković, M. S. Milojević, I. Stavrić, Petar Kostić i dr. koji su o Staroj Srbiji pisali do vremena srpsko-turskih ratova 1876‡1878. godine, tj. do vremena kada je jezgro Stare Srbije ‡ Metohija i Kosovo ‡ imalo srpsku etničku većinu. Tada, oko 1870/71. godine, po autentičnim podacima obaveštajnog odeljenja austrougarskog generalštaba, na Kosovu i Metohiji, u Prizrenskom vilajetu, po etničkom osnovu Srbi su činili upravo dve trećine ukupnog stanovništva (računajući tu i islamizovane Srbe koji, tada, još nisu bili ušli u proces albanizacije).
“ Danica „, 1997. godina, Vukova Zadužbina, Beograd
