STRANCI KOJI SU NAS ZADUŽILI ILI DA LI JE SRBIJA NEPOčIN POLJE

Da li je Srbija nepočin polje, sa koga se oduvek bežalo u bolji svet?

Na ovo pitanje želim kratko da odgovorim, i to u istorijskoj ravni, budući da sam fenomen srpskog iseljeništva dugo pratio a rezultate svog istraživanja objavio u četiri dopunjavana izdanja Srpske emigracije, s podnaslovom Prilozi za istoriju srpskog iseljeništva 1830-1992. Oslanjajući se na radove i iskustva malobrojnih prethodnika, mogao sam samo da potvrdim njihove zaključke da …na početku svakog emigrantskog života stoji nezadovoljstvo. Bežanje od žute senke gladi bio je najčešći, ali ne i jedini motiv za naša česta i mnogoljudna preseljenja. Politički progoni pojedinaca i čitavih slojeva društva, besperspektivnost i osećaj ugroženosti kao i ograničenja u pogledu naučnog i stručnog usavršavanja – takođe su ubrzavali bolne korake u napuštanju Otadžbine.

I, kao što u svakom zlu ima i dobra, tako i u ovoj pojavi možemo i moramo da uočavamo i pozitivne strane i dostignuća, bez kojih bi i istorija srpskog naroda bila osiromašena i nepotpuna. To se naročito odnosi na kulturu i na nauku. Ništa manje nisu važni ni plodovi borbe za očuvanje našeg identiteta, vere i kolektivnog pamćenja u periodima kada su oni i na rodnom tlu bili brutalno osporavani i poništavani. I onda, kada su u matici gašena sva kandila, neugasli plamen srpstva održavao se i izvan njenih granica.

1.

Postoje, međutim, i istorijski periodi u kojima je Srbija s pravom pribavljala sve atribute obećane zemlje. One države preko čijih granica su hrlili stranci u potrazi za slobodom, boljim životom i blagostanjem. Primeri iz 19, pa i prve polovine 20. veka, to najbolje potvrđuju. Na putu ka sticanju pune nezavisnosti Kneževina Srbija pružala je priliku brojnim Nemcima, česima, Slovacima, Cincarima i drugima da u njoj nađu i utočište i topli dom. Neki su dolazili kao stručnjaci, lekari, inženjeri, a drugi kao zanatlije. Bilo je, međutim, i onih koji su stizali kao prosta radna snaga za naše rudnike i onih koji su u Srbiju dolazili kao posluga za imućnije slojeve srpskog društva.

Beograd i Srbija nikada nisu patili od zatvorenosti i ksenofobije. Zato od stranaca nije traženo ni da menjaju veru, ni da stupaju u naše podanstvo, ni da služe u našoj vojsci. Strancima u Srbiji nisu nametani ni posebni porezi, pa su se oni u našoj sredini dobro osećali. Imali su svoje kafane i počeli su da osnivaju svoja udruženja. Tako je među prvima, 1868. godine u Beogradu, osnovano društvo češka beseda, koga su osnovali češki emigranti iz Austro-Ugarske. Ono je 1885. godine preraslo u Lumir, kulturno-prosvetno društvo čeha i Slovaka. čehoslovački dom u Beogradu podignut je 1928. godine u Ulici Svetozara Markovića br. 79. Posle okupacije čehoslovačke 1938. godine, društvo organizuje prihvatanje i smeštaj izbeglica. Za sve to vreme u okviru društva funkcionišu škola i brojne sekcije, među kojima su najaktivnije horska i pevačka. Okupacija Beograda donela je zatvaranje i doma i škole, ali su oni obnovili svoj rad odmah nakon 1945. godine. Nažalost, 1966. godine češki dom je nacionalizovan, a njegovim članovima je ostavljeno pravo da se sastaju na prvom spratu ovog zdanja. Oživljena aktivnost Društva doprinela je 2009. godine da ih Matica češka primi u svoje članstvo.

Verni opis jedne scene iz doba vladavine kneza Mihaila (1823-1868) najrečitije govori o onovremenoj srpskoj toleranciji prema strancima i inovernicima:

Knez Mihailo je nedeljom na svečanim karucama dovodio svoju ženu Juliju u katoličku crkvu na misu, zatim odlazio da se ‘provoza’, pa se vraćao da je pod ruku izvede iz crkve do ekipaža, probijajući se kroz gomilu svečano obučenih ‘šokaca’ i šareno odevenih Slovakinja.

2.

Još od 1719. godine beleži se prvi talas doseljavanja Nemaca na srpske prostore. Za samo dve godine, do 1721, nekoliko stotina Nemaca iz oblasti Pfalc nastanjuje se u okolini Beograda, na Dorćolu, Avali, u Mirijevu, Slancima… Neki stižu i do Smedereva i Jagodine. No, tek posle Berlinskog kongresa (1878), na kome je Kneževina Srbija dobila punu nezavisnost, počinje sistematsko doseljavanje Nemaca u našu državu. Tada se prvi put kod nas beleži i pojava tzv. gastarbajtera. Sa nemačkim investitorima i inženjerima, uglavnom u oblasti rudarstva, oni pristižu u pečalbu. Ali se vremenom odomaćuju u novoj sredini, u kojoj započinje prožimanje kultura i tradicija – srpske i nemačke.

Nemci, uostalom kao i drugi doseljenici, bivaju pozivani na slave kod Srba. Srbi odlaze na njihove svadbe i u švapske kafane, u kojima se oduševljavaju specijalitetima kao što su bareno prase sa renom i zec iz paca. Prava simbioza, međutim, nastaje ženidbama i udadbama između domorodaca i pridošlica. Deca iz tih brakova dobrovoljno su posrbljavana, pa su nekadašnji Šmitovi postajali Kovačevići, a Jegerovi, recimo, Lovčevići. Mnogi od njih odigrali su važnu ulogu u slavnoj istoriji Srbije, a jedan od najznačajnijih je svakako Paul Šturm, alias Pavle Jurišić (1848-1922) (na slici levo). On je bio srpski general i istaknuti vojskovođa u Prvom svetskom ratu. Njegov rođeni brat Evgenije bio je srpski dobrovoljac. Pavlov sin jedinac, koji je po ocu nosio ime i koji je u Prvom ratu bio major, priključio se u Drugom ratu vojsci đenerala Dragoljuba Draže Mihailovića. Njega je posle zarobljavanja streljao Gestapo, pošto je Pavle mlađi odbio da, kao Nemac, bude oslobođen i stavljen u kućni pritvor. Srbiji su odlične rezervne oficire, ali i profesore, dali i Bihlovi i Lilerovi, a Henrih Liler je bio i predsednik protestantske crkvene opštine u Beogradu.

Istorija srpskog knjižarstva i izdavaštva nezamisliva je bez jednog stranca – bez Gece Kona (1873-1941), koji je 1901. godine prešao u Beograd i uzeo srpsko državljanstvo. On je, kao sin rabina, došao u Srbiju iz mađarskog dela Austro-Ugarske i u Knez Mihailovoj ulici br.1 otvorio knjižaru za srpsku i stranu književnost. Oko njega i u njegovoj knjižari okupljaju se najznačajnija srpska pera, poput Slobodana Jovanovića, Miloša Crnjanskog, Branislava Nušića (koji je poreklom bio Cincarin i zvao se Alkibijad Nuša), Andre Gavrilovića, Božidara Kovačevića… Kon im izdaje knjige, a neke od njih pomaže i finansijski i u svakom pogledu.

3.

Dugačak bi bio spisak onih ljudi stranog porekla koji su se srodili sa našom sredinom i u njoj ostavili neizbrisiv trag. Na ovako malom prostoru nemoguće ih je pobrojati, a ne ogrešiti se o mnoga značajna imena. Zato bar da pomenemo čeha Valentu, koji je u Srbiju došao 1852. godine. Svoju medicinsku stručnost on je potvrdio prvo u Jagodini, Smederevu i selima oko Rudnika, da bi na kraju postao lični lekar srpskog kralja Milana. Uzimajući u međuvremenu ime Jovan, Valenta je bio i upravnik Okružne i varoške bolnice u Beogradu (1874) i aktivno je učestvovao u osnivanju Srpskog lekarskog društva.

Arčibald Rajs (1875-1929), doktor hemije i profesor na Univerzitetu u Lozani, u Švajcarskoj, trajno se preseljava u Beograd i uzima naše državljanstvo, posle Prvog svetskog rata. Na ovom mestu je nemoguće navesti sve zasluge čoveka koji je zaveštao da mu srce bude sahranjeno na Kajmakčalanu i koji zaslužuje da mu se posveti posebno obimno delo.

Nemoguće je prisetiti se i svih onih ruskih emigranata koji su posle Oktobarske revolucije (1917) našli spokoj i utočište u Beogradu i u gostoprimljivoj Srbiji. Procene govore da je tada u Srbiju stiglo njih oko četrdest hiljada. čak je i sedište Ruske zagranične crkve preneto u Sremske Karlovce a njen poglavar mitropolit Antonije Hrapovicki (1863-1936) je i sahranjen u Beogradu uz najviše državne počasti.

Najlepše zgrade i fasade Beograda projektovali su između dva rata tzv. beli emigranti. Arhitekte Nikolaj Krasnov, Grigorij Samojlov, Vasilij Androsov, Vasilij Fjodorovič Baumgarten, Viktor Lukomski i Valerij Staševski utisnuli su svoj autorski pečat na najlepšem i monumentalnom arhitektonskom licu srpske prestonice.

Tako je bilo nekada, kada je Srbija bila slobodna, privlačna i prosperitetna zemlja.

A kakva je danas, kada se spasonosni san mnogih njenih stanovnika – a naročito onih najmlađih – svodi na bežanje iz Srbije?

Tekst je odgovor na anketu Srpske pravoslavne omladine iz Insbruka, za treći broj omladinskog časopisa SPO(J)I iz Insbruka koji je u štampi

POVEZANE OBJAVEVIŠE OD AUTORA