Spomenika srpske prošlosti na Kosovu i Metohiji ima toliko da se na svakih 2,5 kilometara mora naići na crkvu, manastir, groblje, tvrđavu, ili bar na njihove ostatke. Ovako se može opisati topografska karta o duhovnoj baštini Srba, koju je dvadeset godina sastavljao LJubiša Gvojić, grafički inženjer iz Beograda. Od 1.994 toponima, 1.350 označava verske građevine, a ostalo je svetovno: preko 500 starih srpskih grobalja, 96 srednjovekovnih gradova i utvrda i 14 dvoraca, koji su pripadali hrišćanskoj vlasteli. Kartu je štampala Srpska pravoslavna crkva, a autor je pored njenih dokumenata koristio i podatke Arhiva Srbije, Istorijskog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti i Republičkog zavoda za zaštitu spomenika.
– Karta je, zapravo, tapija na srpsku zemlju. Srbi na Kosovu i Metohiji su u jednom naselju podizali i po sedam, osam bogomolja – kaže za „Vesti“ LJubiša Gvojić. Tako je samo u Mušutištu, mestu podno Šar-planine, donedavno bilo sedam crkava, osam isposnica i manastir.
Oni se danas ubrajaju u 107 velikih verskih objekata koji su uništeni ili oštećeni posle dolaska KFOR-a i UNMIK-a 1999. godine, a mnogi su bili pod zaštitom države i Ujedinjenih nacija.
Najstarija na tom sramnom spisku je crkva iz 10. veka, Pustenik, blizu makedonske granice, a polovina upropašćenih spomenika sagrađena je do 15. veka. Stare građevine najviše su koncentrisane oko velikih gradova. Prednjači Prizren, sa ostacima dva srednjovekovna zamka, jednim utvrđenjem, četiri crkve koje su pretvorene u džamije, i čak trinćst porušenih crkava i dva manastira. Slede Peć, mesta oko Gnjilana i Prištine, Uroševac, đakovica…
Zavetna crkva pretvorena u vodenicu
Samodreža, zavetna crkva srpske vojske pred kosovski boj, prema podacima iz karte pretvorena je u – vodenicu. Crkva kod đakovice je posle Drugog svetskog rata pretvorena u javni toalet, ali za to, kaže LJubiša Gvojić nisu krivi Albanci, nego komunisti. U tom periodu mnoga crkvišta i groblja su preorana, a crkve potopljene prilikom gradnje akumulacionih jezera.
– Srpske crkve i manastire su Turci posle boja na Kosovu polju mahom pljačkali, a najviše ih je razrušeno tokom seoba Srba u 17. i 18. veku – kaže Gvojić.
Neke je država obnavljala, ali samo pre Drugog svetskog rata. Nekoliko stotina ostataka crkava, manastira, groblja i gradova ima oznaku kulturnog dobra od velikog ili izuzetnog značaja, najviše zbog napredne arhitekture i vrednih fresaka. U džamije je pretvoreno 55 crkava, a samo je Bogorodica LJeviška kod Prizrena od džamije postala crkva. Od kamena iz pravoslavnih svetilišta Turci, potom i Šiptari, podizali su mostove, škole, ambulante, privatne kuće, bunare, a na crkvenim posedima otvarali stočne pijace.
LJubiša Gvojić je počeo da upisuje toponime u svoju jedinstvenu mapu početkom osamdesetih, na šta ga je podstakao podatak SANU da na Kosmetu ima 1.300 pravoslavnih spomenika. Kada je 1999. godine objavljeno prvo izdanje karte, od Dejana Medakovića, tadašnjeg predsednika SANU, Gvojić je dobio samo pohvalu za „odličan projekat“. Naš sagovornik se obratio i Koordinacionom centru za Kosovo i Metohiju, odakle još uvek čeka odgovor, da li karta srpskih spomenika može da se upotrebi i kao politički argument.
