SVEDOK SRPSKE PROPASTI
• Knjiga je posvećena Jeleni Balšić, kćerki cara Lazara, tragičnoj vladarki, supruzi i majci, koja će ostaviti poruku potomstvu da ništa nije prolazno i varljivo kao slava i moć
Poznato je da je knjaz i kralj Nikola Prvi Petrović, poslednji krunisani izdanak ove svetorodne crnogorske dinastičke loze, koja je dva veka držala vladarski tron pod Lovćenom, od svojih slavnih predaka, pored ostalog, nasledio i duhovnost i spisateljski dar. Nepoznato je, međutim, da je pored pesama i drama, pored bogate memoarske i misaone publicistike, napisao i jedan roman.
U sklopu osmotomnog izdanja sabranih dela kralja Nikole (izdavači „Oktoih“ i „Svetigora“) ovih dana se prvi put pojavio i njegov roman „Despa“. To je nedovršena istorijska priča o Jeleni Balšić, tragičnoj ćerki cara Lazara, tragičnoj supruzi i vladarki, tragičnoj sestri i majci, tragičnom svedoku srednjovekovnog srpskog propadanja i poloma, ženi koja se skrhana bolom i vladarskim i životnim porazima pred smrt povukla na ostrvo Bešku na Skadarskom jezeru. Tu je u miru i osami svoje skromne zadužbine do poslednjeg dana vezla svoje setne i elegične lirske zapise i poruke potomstvu da u životu ništa nije večno nivarljivo kao slava i vlast.
Bračna ponuda
Svoj stav o glavnom junaku knjige, kralj Nikola je upečatljivo izrazio u pismu u kojem „Sandal, Knjaz Zahumski“ nudi brak „slavnoj Knjaginji Despi đorđa Balšića, velikoj Vojvotkinji Zetskoj“:
„… Ti carska kćer, ti supruga i majka Balšića, s bonijem srcem pratila si postepeni raspad srpske moći i jedinstva, vidjela si očima dubinu ponora, što sve to proguta i duša ti krvavi i plače za tolike žrtve i izgube naše. No, do tebe sad stoji da se sve to ispravi, sastavi, pomladi, osili i poljepša – pružiš li mi danas ruku i u moju je staviš pred oltarom Božjim!“
Dvostruka udovica
Kralj Nikola je „Despu“ (što na grčkom znači gospođa) izgleda napisao prve godine 20. veka. Nakon njegovog bekstva iz Crne Gore početkom Prvog svetskog rata, rukopis „Despe“ je sa brojnim drugim dokumentima i dvorskom arhivom bio zakopan i doživeo znatna oštećenja – vlaga je razjela papir i izbrisala pojedine reči i slova. Rukopis se u takvom stanju sve do danas čuva u Centralnoj narodnoj biblioteci „đurđe Crnojević“ na Cetinju, a mukotrpnog posla njegovog priređivanja za štampu latila se profesor Vesna Todorović. Rekonstrukciju i „dočitavanje“ teksta (ti delovi su jasno naglašeni kurzivom) uspešno je obavila, držeći se principa da ne upotrebi nijednu reč koje nema u već poznatom rečniku dela kralja Nikole:
Traženje istine
Mitropolit Amfilohije je prošle nedelje na Beški, pred zadužbinom Jelene Balšić, uručio pre dve godine ustanovljenu književnu nagradu koja nosi njeno ime. Ovogodišnji, drugi po redu, dobitnik je književnik Žarko Komanin za najnoviji roman „Ako te zaboravim, moj oče“, ali i za celokupni književni opus:
– Ovu nagradu shvatam i kao priznanje onoj upitanosti o muci srpskog roda, koju su i Jelena Balšić i svi naši preci, vazda, pa i danas, postavljali sebi i svijetu. Moje djelo je i zato pobuna protiv zaborava i traženje istine o našoj propasti i o poraženom čovjeku prošlosti i ovoga vijeka – kazao je Komanin, primajući ovo veliko priznanje.
– Istorijska priča o Jeleni Balšić, koja je vijek provela u maticama svjetske politike, po svemu sudeći, kralju Nikoli je bila potpuno poznata – kaže Vesna Todorović i dodaje da on preko „tužne i otmene gospođe Despe-Jelene Balšić i svih srpskih vladara i dinastija… direktno i aktivno opominje i upozorava na dostojanstvo života, srpsku slogu i staru istinu da ne propadaju mali nego zaboravni narodi…“
Jelena, kćerka cara Lazara, udala se 1385. godine za zetskog vladara đorđa Drugog Stracimirovića-Balšića. četiri godine potom doživela je veliki srpski slom na Kosovu i smrt oca. četrnaest godina kasnije sahranila je i muža i ostala mlada udovica a dve godine iza toga i majku Milicu, tada monahinju Jevgeniju.
Pokušavajući da pomogne svom sinu, mlađanom zetskom vladaru Balši Trećem, da nekako održi i spasi zaljuljano srpsko carstvo, odnosno Zetu kao neodvojivi deo tog carstva, majka ga 1407. godine ženi sa ćerkom tadašnjeg arbanaškog gospodara Nikete Topije, a četiri godine kasnije se i sama žrtvuje i udaje za ostarelog bosanskog vojvodu Sandalja Hranića kako bi na taj način sinu skinula s vrata makar jednog ljutog neprijatelja i preobratila ga u njegovog zaštitnika.
Slede, međutim, nove tragedije: 1921. joj umire sin jedinac, potom i brat, despot Stevan, a 1435. ponovo ostaje udovica. Tada se povukla u manastir na ostrvo Bešku gde je ispisala možda ponajlepše i najumnije retke u srpskoj književnosti.
Tragična sudbina
– Književna vrijednost ovoga djela je manja od njenog istoriografskog značaja – veli profesor dr Lidija Tomić, jedan od govornika na svečanoj promociji „Despe“ u kripti novog hrama Uspenja presvete Bogorodice u Podgorici – ali se „Despa“ čita sa ljubavlju prema starini i Jeleni Balšić, čija poezija i život oduhovljavaju temu srpskih stradanja i u našem vremenu.
I po mišljenju mitropolita crnogorsko-primorskog Amfilohija, novootkrivena knjiga kralja Nikole predstavlja izuzetno svedočanstvo o jednom vremenu, jednom narodu, ali i o samom autoru, pravom izdanku svetorodne loze Petrovića:
– Kralj Nikola ovdje otkriva i neka druga svojstva i svoja viđenja Crne Gore, temelje njenog bića i početaka na kojima je ona građena. U dramatičnim istorijskim vremenima on je objedinio Balšiće i Lazareviće i izrazio svoja viđenja naroda kojem pripada – smatra mitropolit Amfilohije.
– Sudbina Jelene Balšić predstavlja sintezu tragične sudbine srpske srednjovjekovne žene, posebno tragičnih srpskih heroina iz tog vremena kakve su, recimo, bile njena majka carica Milica ili Jefimija – ističe profesor dr Milo Lompar, koji takođe ukazuje na značaj ove knjige u istorijskom smislu. Ona, po njegovom mišljenju, znatno upotpunjuje ukupno pamćenje srpskog naroda i potvrđuje da je „ukupno pamćenje jednog naroda uvijek mnogo šire od onoga što se zove istorijsko pamćenje.“
